Flipino, album ni Dong Abay, 2006

Rebyu ng FLIPINO
album ni dong abay
Synergy Music 2006

"Original o pirated?" Huling tanong ni Dong Abay sa kantang "bombardment." Kung ako ang tatanungin, ang sagot ay pirated. Ipinagtanong din ang album nang minsang mapadaan sa tiangge sa bangketa. Kapalit ng 25 pesos ay inabot ng tindera ang piniratang kopya ng album na flipino. Pagdating sa lugar na may kompyuter, ni-rip at ginawang mp3, isinalin sa CD kasama ng iba pang babasahin at awiting dadalhin sa kung saan man mapadpad.

Sinagasaan na ng all-out war ni Gloria Arroyo, dagdagan pa ng distroso ng bagyong Milenyo at malawakang brawnawt, kaya pagkatapos ang mahigit sa isang buwan, saka ko lang napakinggang mabuti ang album. Kung bakit, kahit abala na sa iba't ibang trabaho't lakad, at katulad na lang ngayon na may konting oras at nabibigyan ng pagkakataon -- tipo bang kailangan pa ring isingit ang pagsubaybay sa kung ano na ang pinagkakaabalahan ni Dong Abay?

Kumbaga, ano nga ba ang kabuhulan ( o sa ibang salita ay reli, o relevance) ng mamang ito?

Sa kantang "akrostik," si Dong mismo ang nagtatanong -- binaybay niya ang sariling pangalan gamit ang pangalan ng iba pang katulad niya ay musikero, nagbabakasakaling mahahanap ang identidad relatibo sa ibang tao. Sa huling letrang Y (ng D-O-N-G A-B-A-Y), ang hinaing nya ay "yano, yano, yan ako, ako ay sino ba?" Tila nag-aangas pa rin sa lumipas na kasikatang nakakatuliro, bilang isang biyak ng nabitak na bandang Yano (kasama ng Dabawenyong gitaristang si Eric Gancio) noong kalagitnaan ng Dekada '90. Syempre, sino ba ang makakalimot sa kantang "Banal na Aso, Santong Kabayo"? Marami na rin marahil, kung nakikilala na lang ito ng mas nakababatang henerasyon sa tono ng parodya ng Parokya ni Edgar, o bilang binastardong themesong ng nasibak na teleseryeng Nginiiig.

Sa mga awit na pumapaksa sa kalagayan ng karaniwang tao -- masa, sa madaling salita -- talaga nakilala at mauugat ang kasaysayan ni Dong Abay bilang musikero, o higit pa'y bilang manunulat ng awit (songwriter). Noong una, myembro siya (kasama si Gancio) ng tinaguriang "agit-prop" chorale na Patatag, na nagpopularisa ng mga progresibo't rebolusyonaryong awit at awit protesta sa huling bahagi ng Dekada 80 - early 90s. Nainip daw ang duong Abay-Gancio sa ganitong pormulang masyadong GND (o grim and determined, anila) kung kaya naisipang buuin ang Yano, na progresibo pa rin naman kung tutuusin pero punk na ang impluwensya ng tugtugan, at hindi na lang mga martsa at kundiman. Ang sumikat na kantang "Kumusta Na?" gaya ng alam ng ilang nakasubaybay, ay tungkol sa bigong pangako ng Edsa Uno. Pagkatapos ng dalawa pang album at maraming angas sa lipunan, ay bigla nang nawala sa eksena ang Yano.

Bumalik si Dong Abay pagkatapos ang ilang taon, tinulugan ang Edsa Dos at nagising na meron nang bagong pangulo, may mga bagong pangako si Arroyo na mas masaklap ang pagkabigo -- noon lumitaw ang bandang PAN, pagtatangka ni Dong sa pagbabalik sa eksena. Ang dating punk, sa ilang awit ay naging funk, mas malumanay na. Makulit at maangas pa rin pero mas intelektwal ang mga hugot at mas masinsin na kung maghabi ng mga salita. Hindi masyadong napansin ang PAN dahil ang uso noon sa radyo ay Sexbomb at Viva Hot Babes.

Pero ngayon, uso na ulit ang mga banda. Mga "bobo" (?) nga lang sabi ni Dong, ayon nga sa tsismis na kumakalat sa internet. Karaniwang tao at karaniwang pangyayari muli ang paksa ng album ni Dong, gaya ng diwa, ika nga, ng dating bandang Yano. Pero ano ang pagkakaiba ng flipino?

Sinampolan kong patugtugin ang buong album, ang mga tagapakinig ay mga karaniwang tao na dalubhasa sa Bituing Walang Ningning at Captain Barbell, at sanay na rin sa mga bagong single ng Itchyworms, Cueshe at iba pang sumisikat na banda ngayon. Ang unang hatol: "Hahaha, parang si Polanong buwang na gumagala sa baryo, ganyan kung kumanta!" Hindi ko sigurado kung ang pinatutungkulan ay tono o liriks kaya kahit sabog ang ispiker, nagpursige akong pakinggan pa nang mas mabuti ang album para mapalalim ang batayan ng gayong ispontanyong komentaryo. Pagdating sa kantang "perpekto," nakikikanta na sa koro ang ilang nakikinig. Ilang linggo na rin kasi itong pinatutugtog sa lokal na radyo.

Sa ikalawang pasada, napansin ko na ang mga titik na parang pinaglaruan, lahukan pa ng tono na parang hinugot sa baga at binabato kahit saan. Ganito ang pagkasabog ng kantang "solb," na para bang ang persona ay handa nang tumalon mula sa tuktok ng isang billboard sa EDSA. Halimbawa pa, sa kantang "tuyo," may lohika naman pero walang paksa o tema na tumitingkad, parang namimilosopo lang ang persona at nangungulit. Sa isang banda, tila umiiwas ang awit na magpakahon sa pagiging pulitikal, o kung pakababasahin pa nga -- sa pagiging environmental. Ani nito "okey lang kung tuyo na ang dagat, sa ibang planeta lumipat" Tila okey na okey na takasan, o kaya ay pagtakpan ang pagiging concerned -- ang pakikisangkot, o kaya ay ang responsibilidad sa mga isyu o nabibitiwang komentaryo sa kapaligiran, bansa at daigdig.

Ganito ang buong pakiwari ng flipino. Ang matingkad ay ang punto de bista o pagsipat ni Dong Abay sa buhay ng masa, pero hindi maintindihan kung ano ba talaga ang gustong mangyari sa paksa. Tiyak na tema ang buhay-Pilipino -- "flipino" kumbaga: baluktot o twisted, baliw, kulang-kulang at deprived -- na ipinipinta sa pananaw na madilim, malamlam, halos pesimistiko o sinikal. Isinisiwalat ito sa mga kantang "kukote," "espasyo" at "segundo." Sa una, kahit malumbay ay may pakiwari pa ng pag-asa: "bumaha man ng luha / sa pagpalakpak ng unos / lumubog man ang lupa / may ilog pa ring aagos / malaya / malawak / malaya di nakagapos." Pero sa "espasyo," nasisikil muli ang persona at nakukulob sa komersyalismo. Nakakalungkot na maangas na nangungulit pa rin minsan. Parang gustong magpatawa ng ilang awit, pero kapag natawa ka, parang nakagawa ka ng malalang kasalanan sa lipunan.

Halimbawa, sa "awit ng kambing," karumaldumal at karimarimarim ang naratibo pero nakukuha pa ng koro na pumalahaw ng " tra-hehehehehehehe-dya" na para bang ang tagapagsalaysay ay nang-aasar o nababaliw na. Kapag pinakinggan pa ang "mateo singko," "ay buhay" at "aba aba" halos gusto mo nang humagulgol o kaya'y magpatiwakal. Napakatamlay at nakapanlulupaypay na ang dagdag-pagsasalarawan ng trahedya ng kahirapan na totoo namang pinakakaraniwang bagay sa buhay-Pilipino. Ang "mateo singko," na alusyon sa bibliya (ayon nga sa pinakasikat na linya mula sa tsapter na ito: "blessed are the poor in spirit for they shall inherit the kingdom of heaven.") ay may korong may paulit-ulit na linyang "mahirap maging mahirap" na sa dulo ay durugtungan ng " sa ngalan ng.. espiritu ng mga santo at santa..." ad infinitum na para bang hipnotismong hindi mawari. Ano ang nagagawa nito para mabaklas ang di-syentipikong kaisipan sa masa, at mabigyan man lang sila ng kahit konting dangal sa kanilang pag-iral?

Kung didibdibin ang mga kwentong nasa mga kanta, mas matimbang na nakakalungkot na o halos nakakadepress. Kung inaako ng "aba aba" na "kasalanan ko kung bakit ka nagkaganyan/ kasalanan ko aba abang kalagayan" ano na magagawa natin? Pwedeng namang maghalo ang damdamin sa interpretasyon sa kantang "perpekto." Dalawang bagay: dahil sa introspeksyon ng nakikinig, pwede itong makapanghikayat na maging mas mahusay na tao. Pero dahil halos negatibo ang sitwasyong isinasalarawan, pwedeng maging "justification" para hindi na pangibabawan ang mga kahinaan o "depekto." Ano nga naman ang epekto kung meron kang depekto, ika nga ni Dong? Pero mapapansin na sa paghahabi ng berso ay masinsin ang mga imahe ni Dong -- walang perpekto aniya, pero gusto niyang maging perpekto ang liriko. Sa "wwIII" pinapaksa muli ni Dong ang giyera (gaya ng huling album ng Yano na Tara) pero tila hinihiling na bigla na lang maglaho ang kaguluhan dahil "kung kailan ang linaw ko, ang labo mo / ang labo mo naman mundo." Nag-aangas lang na parang wala nang hakbang na magagawa, o wala nang pagpipilian.

Pero sa "bombardment," lagi tayong pinapipili. Para sa bawat bagay, may dalawang naglalabang tatak: "Smart o Globe? / Coke o Pepsi? / Tide o Surf? / SMB o Asia Brewery?" Nasa nakikinig kung talaga nga bang "malaya" sa pagpili o nasasadlak pa rin sa parehong bitag ng kapitalismo at komersyalismo. Pakutya ang korong "ABS CBN o GMA7?"na dalawang istasyon ng telebisyon na pangunahing nagtutunggali (nang napakamarumi) para makakopo ng mas maraming patalastas na ipamumudmod o "ibobombard" sa manonood. Iniaangat ang antas ng pang-uusisa nang itanong ni Dong kung kay "Gloria o FPJ? / Marcos o Cory? / Bush o bin Laden?" Sa mga ito, kung pakasusuriin, ay wala pa rin namang pagpipilian. Hindi pa ganoon katalas ang pagkakaiba para "makalaya" ang nang-uusisang persona kapag nakapili ng isa sa dalawa -- kahit pa nga sa tanong na "original o pirated?" na patungkol naman sa lokal na industriya ng musika na nanghihingalo na umano dahil sa mga pirata.

Sa isang tambak na tanong na ito, isang pares lang marahil ang gumuguhit ng matalas at matingkad na pagkakaiba -- "NPA o AFP?" -- ang pagpipilian ay NPA (New People's Army) bilang tunay na hukbo ng mamamayan na tagapagtanggol at katuwang ng masa sa pang-araw-araw na hirap ng buhay; at sa kabilang banda ay AFP (Armed Forces of the Philippines) na berdugo at mersenaryong pwersang tagapagtanggol ng interes ng pasistang estado at mga dambuhalang kapitalista. Pero dahil isinama ito ni Dong sa gitna ng mga tanong na pakutya, marahil ang liwanag na ito ay hindi pa niya nakikita. Mababawasan marahil ang lamlam o dilim ng kanyang punto de bista kung makakapili siya ng isang panig sa kontradiksyong ito. Mas mailalahad niya nang may-pag-asa ang "trahedya" ng kahirapan sa pamamagitan ng pagsipat sa maaliwalas na hinaharap ng rebolusyon -- yung tipong hindi lang "pansarili" gaya ng paksa ng kantang "Rebolusyon" sa Parnaso ng Payaso ng PAN (pero sa bawat indibidwal syempre ay doon na rin naman iyon nagsisimula). Wika nga, totoong nakakabaliw -- o flip -- ang buhay natin, at napakaraming ebidensya sa paligid. Gayunman, responsibilidad din ng responsableng artista ang isalarawan kung paano nagsisikap (o nakikibaka) ang masa para hanguin ang sarili mula sa abang kalagayang ito.

Anu't anuman, pagkatapos ng napakaraming pasada sa flipino, anuba't ang "dyad" (ito nga ba ang pamagat nito o typo error lang ng pirata?) ang kantang madaling dumikit sa utak. Ayon nga rito: "Ikaw ang alaala na maganda ang mundo/ Para, para, para, para, para, para sa iyo 'tong kantang ito". Siguro, sabi nga minsan ng kapwa niya musikero, kailangan nga talaga ng mas marami pang lab song mula kay Dong Abay. Seryosong payo man iyon, o pagsesenti lang sa nasawing kapalaran ng kantang "senti." Hehehe.

Armando, biograpi ni Armando Teng, sinulat ni Jun Cruz Reyes

Rebyu ng Armando ni Jun Cruz Reyes
Inilathala ng Amado V. Hernandez Resource Center (AVHRC)
2006

Ipinakikilala sa librong Armando si Armando Teng, kadre ng rebolusyonaryong kilusan – ang dating Manding ng kanyang kabataan na naging malapit sa mga kasama at masa bilang Ka Simeon at iba pang alyas o pangalan sa pakikibaka. Hindi man mamalayan o asahan ng awtor, (ang tanyag na kwentista at propesor na si Jun Cruz Reyes) -- maaaring ang librong Armando na ang pinakasignipikante at pinaka-nakakaantig na akda ng awtor sa kasalukuyan.

Muli, pinatutunayan ni Reyes ang kanyang husay sa pagsusulat ng mga paksang taliwas sa kumbensyon. Sa ibang pananalita, mga paksa ito na sinusupil o sadyang hindi isinisiwalat habang laganap pa sa lipunan ang burgis, pyudal, at maka-dayuhang pamantayan ng “kahusayan” (o kapangyarihan.) Nauna niyang tinangka ang ganitong klase ng panitikang saksi sa librong Ilang Taon na ang Problema Mo? (1993), na koleksyon ng mga testimonyal mula sa mga mandirigma ng New People’s Army (NPA), kabilang na si Ka Roger Rosal, na tagapagsalita ng Communist Party of the Philippines (CPP) at mga karaniwang karakter (o masa) na impluwensyado o kumikilos para sa pambansa-demokratikong rebolusyon.

Pambihira ang proyektong sinuong ni Reyes sa paghahabi ng biograpi o talambuhay ng isang pambihirang tao. Pambihira si Armando Teng, ayon na rin kay Reyes, pagkat hindi “sikat” na gaya ng mga personalidad (mayayaman) na paksa ng mga karaniwang kinomisyong biograpi. Pambihira, sapagkat pambihira ang buhay na inalay para sa pagbabago ng lipunan at mundo. Minahal si Armando Teng ng napakaraming tao na kanyang nakasalamuha sa pagkilos, ngunit ayon sa reaksyunaryong gobyerno ang mga tulad niya ay nakapailalim lamang sa isang kinatatakutan at kinasusuklamang bansag na “terorista.”

Magaan ang pagkakalahad ng masalimuot na buhay ng kadreng si Teng sa librong Armando. Simple ngunit di-pangkaraniwan ang pagkukuwento ng kabataan ni Armando – para rito, kinailangan din ang samu’t saring punto de bista at sanggunian. Tila hindi nakakalimot si Reyes sa pagbutingting ng mga detalye – ang kasaysayan ng naghiwalay na magulang, mga barkada ni Manding, maging ang “bisyo” niyang thumbsucking. Ang napakasimple, halos nonchalant na pagtatagpi-tagpi ng buhay at karakter ni Armando Teng ay mahusay at sa kabuua’y epektibo. Madetalye ito pero hindi maborloloy. Sa kabila ng mga kahinaan at kapintasan ni Teng ay laging makikita ng mambabasa kung paano nagniningning ang kanyang karakter.

Ang ganitong simpleng pagtatagni-tagni ng mga salaysay at pangyayari ay unti-unting naghahatid sa mambabasa tungo sa mga paksang mas kumplikado – paano nagsimula ang kanyang pakikisangkot; ang tortyur at pagkakakulong sa panahon ng diktadurang Marcos; ang pagpasok sa sonang gerilya at problema sa kalusugan; ang kanyang pag-ibig at pagtatatag ng rebolusyonaryong pamilya; at ang papel na ginampanan sa pagresolba ng histeryang anti-DPA (deep penetration agent o espiya ng gobyerno na nakapasok sa kilusan) na sumalanta sa rebolusyonaryong kilusan noong Dekada ’80.

Ang huli, na isa sa pinakasensitibong paksa sa Armando, ay isa sa mga naging tuntungan ng matagumpay na Ikalawang Dakilang Kilusang Pagwawasto (IDKP) na inilunsad ng CPP mula noong 1992. Bagamat ang malalang kamaliang ito ay matagal nang kinondena at iwinasto ng CPP, patuloy pa rin itong ginagamit bilang propaganda ng pasistang militar at reaksyunaryong gobyerno laban sa rebolusyon at sa buong rebolusyonaryong kilusan. Ang librong To Suffer Thy Comrades ng isang biktima na si Bobby Garcia ay nakakasangkapan din upang patuloy na magpinta ng negatibong larawan ng kilusan, sa kabila ng IDKP. Sa librong Armando, tumatagos sa karakter ng isang kadre na gaya na nga ni Armando Teng ang mga kasagutan sa ilang akusasyon ng To Suffer. Magiging mas mahusay pa sanang patotoo sa sinseridad ng kilusan sa pagwawasto kung mas malinaw na nailatag sa Armando ang konteksto ng histerya, at kung paano ito sinuri, tinunggali at nilabanan, itinakwil (at/o pinarusahan) ang mga naghasik nito, at nagpaumanhin sa mga biktima (kabilang na si Garcia) para sa malalang kamalian na ito.

Kung tutuusin, magiging mas malinaw din ang paliwanag para sa kilusang pagwawasto -- o sa katuturan ng buong buhay ni Armando Teng mismo -- kung mas malalim o malinaw pang nailatag ang konteksto ng rebolusyon mismo, sa pamamagitan man lamang ng isang introduksyon o epilogo, kung hindi man ito mahusay na mailalangkap sa estilo ng panulat ng talambuhay (lalo na kung sumasagka na ito sa pagiging nutral na tagapagsalaysay ni Reyes).

Halimbawa, ang sakripisyo sa pagtatatag ng rebolusyonaryong pamilya ay isang bagay na mahirap unawain at tanggapin – mahirap itong proseso maging sa mga rebolusyonaryo, at madalas itong dahilan ng panghihina at pagtalikod sa prinsipyo. Paano ipaliliwanag na ang rebolusyon, ay hindi lumalamon sa sarili nitong mga anak, kundi sa ultimo ay para sa kabataan at sa mga susunod na salinlahi? Gayundin, kailangang ipaliwanag ang kontekstong nagsisimula pa lamang o kung baga ay “bata pa” noon ang kilusan, bukod pa sa ginigipit ng kaaway at kulang pa sa rekurso para tugunan kahit ang pinakaminimium na pangangailangan ng pamilya ng isang kadre -- halos masasabing naive pa noon ang kilusan, at gayundin ang batang kadre na si Armando, sa pagharap sa mga usapin hinggil sa pagpapamilya. Sa ganito masisimulan ng mambabasa ang lubusang pag-unawa sa mga sakripisyo (at kahinaan) ni Armando sa pagpapamilya at pagpapahalaga sa relasyon niya sa kanyang asawa na si Ada. Sa ganitong pang-unawa at pagpapahalaga lamang maaaring makihati o makibahagi ang mambabasa sa mga kabiguan ni Armando, at gayundin sa kanyang kasiyahan nang malaman na ang lahat ng kanilang mga anak ay kumikilos na para sa rebolusyon. Dito rin makakahalaw ng aral ang bagong henerasyon ng mga kadre at rebolusyonaryo sa pagtatatag ng proletaryadong pamilya.

Sa isang banda kasi, nagiging pambihira lamang ang paksa ng buhay ni Armando Teng kung ang ginagalawang daigdig ng mambabasa ay daigdig na mahigpit pang kontrolado ng reaksyunaryong estado. Sa mga sonang gerilya sa kanayunan kung saan unti-unting itinatatag ang kapangyarihang pampulitika (gayundin ang rebolusyonaryong kultura) ng mamamayan, ang buhay na gaya ng kay Armando ay tinatahak na ng libu-libo na may makukulay ding karanasan o kasaysayan. Bagamat ang rebolusyon, wika nga’y hindi matutuyuang balon ng materyal para sa ganitong tipo ng panitikan, nagiging pambihira lamang ang regular na paglalathala ng ganitong tipo ng biograpi sa loob ng kilusan mismo sa iba’t ibang dahilan gaya ng badyet, mas kagyat na rebolusyonaryong gawain o mga isyu sa seguridad. Gayunman, hindi pambihira ang mga aktibidad at akda na humahalaw ng aral at inspirasyon mula sa buhay at pakikibaka ng mga “kasama” -- nariyan ang mga talakayang-buhay, mga pulong-parangal para sa mga martir, at napakaraming tula, awit, pahayag at sanaysay na pumapaksa sa mga ito.

Kung kaya, nagiging tunay na signipikante at nakakaantig ang Armando batay sa pananaw na tangan ng mambabasa. Kung rebolusyonaryo na katulad ng kay Teng ang pananaw sa mundo, madaling mauunawaan ang mga konteksto ng pira-pirasong anekdota at kwento na maaaring hindi gaanong napapalalim o nagagagap ni Reyes mismo (na kanya ring ipinagpapaumanhin o inaamin). Ang pananaw ay isa rin na maaari pang napalawig sa Armando, dahil ang buhay ni Armando Teng bilang isang namumunong kadre ay pinanday sa pagwawaksi ng lumang kaisipan at pagsusulong ng bagong makauring pananaw batay sa Marxismo-Leninismo-Maoismo (MLM). Ang pagkakagagap ng mga kilusan sa MLM ang gumabay sa IDKP, sa mismong pagsisimula at patuloy na pagsulong ng rebolusyon.

Nagiging mahusay at epektibo ang akda ni Reyes sapagkat hindi man niya mamalayan o asahan, ang pananaw na mahihinuha o mapupulot ng mambabasa habang binabaybay ang buong aklat ay tiyak na pumapanig sa ipinaglalaban ni Armando Teng. “Huwag ninyong iiwan ang rebolusyon, magtatagumpay tayo,” bilin ng naghihingalong Armando. Sa huli, namatay man siya sa sakit at hindi sa labanan na gaya ng karaniwang mandirigma, si Armando ay isang bayani -- isang huwaran at magiting na rebolusyonaryong lider -- sapagkat pinaglingkuran niya ang sambayanan hanggang sa kanyang huling hininga.

Mga Bidyo-Dokyu ng Gobyernong Arroyo-AFP, 2006

Hindi ito rebyu

Hindi naman talaga irerebyu rito ang mga “dokyu” ni PGMA/AFP. Sino ba namang walang magawa ang kusang-loob at buong-sigasig na magtitiyagang panoorin at tapusin ang mga “dokyu” na’to? Tsaka sining ang nirerebyu sa blog na ito, hindi basura.

Kaso lang, tatlong istasyon ng TV ang nagagamit ng gobyerno kaya maya’t maya na lang ay naipapalabas ang mga “dokyumentaryo” na ito. Kaya hindi natin masisisi kung may mga karaniwang tao na makailang ulit na itong napanood, lalo na kung mahilig silang magpalipat-lipat ng istasyon. Isipin nyo, kahit pa labag sa loob nyo ang makabisado ang themesong ng Pinoy Big Brother, ano ba naman ang magagawa nyo kung kahit saang sulok na lang kayo magpunta, ito ang pinapatugtog?

Pinakatampok sa mga “dokyu” ang Paglaban sa Katasiklan 1017 na nagtatangkang ipaliwanag sa karaniwang mamamayan ang mga dahilan kung bakit kailangang ideklara ni PGMA ang Proclamation 1017 – dahil na nga raw sa sabwatan ng extreme Left at extreme Right, sa simplistikong paliwanag nga ni Mike Defensor, na eto na, eto na raw ay sabwatan ng mga elementong gagamit na ng baril, kaya may banta ng karahasan at kaguluhan na gusto nilang maiwasan. (Habang patay-malisya sila sa sistematikong karahasang inihahasik ng AFP/PNP/CAFGU sa daan-daang walang-labang mamamahayag, aktibista, lider-masa at karaniwang mamamayan na tinakot, ipinapatay o minasaker nila. Hindi ba ‘yun kaguluhan? Hindi ba ‘yun ang tunay na kataksilan?)

Bukod dito, mayroon pang ibang “dokyumentaryo” na anti-komunista naman ang tema. Ganito ‘yung tipo ng mga bidyo na pinapalabas ng AFP at gobyerno sa mga baryo, at me kadobol noon na mga pelikula ni Chuck Norris (ngayon siguro mas marami pang pagpipilian dahil sa “trend”, o sistematikong produksyon ng mga pelikulang “patriotic” at “anti-terrorist” mula sa Hollywood). Sa mga “dokyu” na ito ipinapalaam at biibigyang-babala ang madla sa masasamang katangian umano ng rebolusyonaryong kilusan na kinakatawan ng CPP-NPA-NDF. Halimbawa, sila ay nagpapatayan sa isa’t isa; kapag napaghinalaan ka, ikaw ay hindi patas na lilitisin at saka agad na papatayin; at syempre pa, wala raw Diyos ang mga komunista.

Hindi na nga bago ang ganitong propaganda ng gobyerno. Matagal na itong kinokondena ng mga rebolusyonaryong pwersa at maging ng mga progresibo na dinadawit ng AFP at gobyerno sa red-baiting at witchhunt laban sa mga komunista, at pinaghihinalaang komunista. Kumbaga, nakakasuka at nakakarindi na. Ang tendensya na nga, maging ng rebyuwer na ito, ay agad itong idismis bilang basura kahit hindi pa naman napapanood nang buo ang mga “dokyu” para mahanapan man lang ng kahit kaunting artistikong merit bilang katubusan. (HAHAHA!)

Pwera biro, bagamat alam naman ng mga progresibo at rebolusyonaryo, gaya na lang ng organisadong hanay ng mga artista, manunulat at aktibistang pangkultura, kung ano ang ibig sabihin at gustong ipalaganap ng mga “dokyu” na ito, mahirap ang maging kampante sa implikasyon at epekto nito sa masang manonood. Kung ang mga mulat ay madaling magsabi na ito ay basura, madaling isantabi at ‘wag nang pansinin o patulan ang mga “dokyu” na ito, hindi ganoon ang kaso para sa mas marami na hindi pa matalas o kritikal sa anumang nasasagap nila sa masmidya.

Ang totoo nyan, hindi lang ito sa hanay ng masa. Dahil hindi naman pantay-pantay ang kamulatan natin, ang mga “dokyu” na ito ay pwede pa ring maghasik ng kalituhan, takot at alinlangan sa hanay ng mga masasabi na nating organisado o mulat na. Kung tutuusin ay hindi lang naman mga bidyo-dokyu ng gobyerno ang kasali rito pero kumbaga, sa sopistikado at “malikhaing” opensibang pangkultura ng imperyalismo at naghaharing-uri, ito na nga ang pinakagarapalan at pinakamagaspang na panlilinlang na “maihahandog” nila sa atin.

Nariyan din kasi, sa iba’t ibang antas, ang kusa at di-kusang pagtangkilik natin sa mga kanta, commercial, jingle, game shows, beauty contests, teleserye, fantaserye, pelikula, paketbuk at kung anu-ano pang anyo ng sining at masmidya. Sa ilang kaso, gaya na nga ng trahedya sa game show na “Wowowee” ay malalantad ang malagim na epekto nito sa masa. Mas mahabang talakayan pa ito kung gusto nating suriin at ungkatin, pero tiyak na may kaugnayan din sa pagpapalabas ng gobyerno ng mga “dokyu” sa ngayon.

Mahirap talaga ang maging kampante ngayon. Kaya nga sa kabila ng pananakot at panggigipit, tuloy ang mga rebolusyonaryo at progresibong artista at aktibistang pangkultura sa kampanya para patalsikin ang matatawag na natin ngayong DIKTADURANG ARROYO.

Isa na nga sa pinakamahusay na paraan para labanan ang ganitong klase ng “opensibang pangkultura” ay ang paggawa ng sariling “dokyu” ng mga rebolusyonaryo at progresibo. Kung sa labanan lang ng mga “dokyu,” marami nang mga bagong grupo ng dokyumentarista at manggagawa sa awdyo-biswal ang naglalabas ng mga progresibong dokyu hinggil sa iba’t ibang isyu, gaya ng masaker sa Hacienda Luisita, buhay sa tabing-riles, at maging sa calibrated preemptive response (CPR) na mapanupil na patakaran din ni Arroyo. Ang ilan sa mga ito ay kinilala at naparangalan pa nga ng Gawad CCP para sa Alternatibong Pelikula at Bidyo, at iba pang instituyon sa pelikula.

Ang hamon na lamang para sa mga grupong ito gaya ng Southern Tagalog Exposure, Tudla, Sipat, Ibon Foundation, EILER, Kodao Productions at iba pa ay ang mas sistematikong pagpapalaganap ng mga ito para matunghayan at matangkilik ng mas maraming manonood, dahil syempre ay wala namang istasyong NBN, RPN at IBC ang mga grupong ito. Mainam ang pagmamaksimisa sa mga espasyong gaya ng mga film festivals, mga rali at pagtitipon at maging sa maikling timeslot ng programang DOKYU sa istasyong ABC-5.

Gayundin, ang tungkulin sa pagpapalaganap ay tungkulin di lamang ng mga grupong awdyo-biswal, kundi ng iba pang aktibista at organisador. Ang mga huwarang dokyu ay magagamit nila sa pagmumulat, pagpapakilos at pag-oorganisa ng masa sa mga komunidad, lugar ng trabaho, eskwelahan at iba pang lugar ng konsentrasyon ng masa. Sa ganito, mas maagap na makukuha ang mga puna at mungkahi ng masa para maikonsidera sa pagpapaunlad ng mga susunod na dokyu, o ng mga lumang trabaho na pwede pang i-edit. Sa ganito rin makikita ang aktwal na epekto ng mga progresibong dokyu sa pagbabago ng kultura at pagpapakilos sa masa.

Ang mga grupong ito ay hindi na rin kailangang bansagang “communist front,” gaya ng akusasyon ng bayarang saksi at “makabagong MAKAPILI” na si Jaime Fuentes sa Kodao Productions. Kasi naman, mayroon namang sariling mga dokyu ang Artista at Manunulat ng Sambayanan (ARMAS) na isang kasaping organisasyon ng NDF. Isa pa, mas mabilis, mas mahusay at mas “astig” pa nga ang mga dokyu ng awdyo-biswal na grupong Isnayp ng Romulo Jallores Command ng NPA sa Bikol na gumawa ng mga dokyung Bagati, Sulo kan Bikol, mga “videoke version” ng mga rebolusyonaryong awit gaya ng “Martsa kan Bikolandia”, at serye ng mga ala-newsreel na dokyung “Dagundong kan Bikol.”

Sa ibang larangang gerilya ng NPA, hindi na nga lang dokyu ang napoprodyus, gaya ng pagtatangka ng mga Pulang mandirigma at masa na maging prodyuser at artista sa sariling pelikula sa isang sonang gerilya sa Masbate. Pinagtagpo na rin ang dulaan at bidyo sa dokumentasyon ng isang live performance (syempre, sa bundok!) ng mga full-length musicale tungkol sa kasaysayan ng Pilipinas gaya ng nagawa ng Pulang Bagani Command sa Lipunan at Rebolusyong Pilipino: The Musicale at Red Alimaong Platoon ng Mindanao sa bidyong Hukbo sa Katawhan.

Katuwang ng pagpapalaganap ng mga rebolusyonaryo at progresibong bidyo ang pagbabasura at paglalantad sa mga “dokyu” ng gobyerno. Ibig sabihin, dapat maging maagap sa pagsisiyasat sa epekto ng mga ito sa masa at maging sa mga aktibista. Ang paglalantad sa mga kasinungalingan nito ay dapat tapatan ng matiyagang paglilinaw at pagpapaliwanag.

* * *

Pahabol: Noong una, gusto ko lang maging kwela at sabihin na ang direktor ng mga “dokyumentaryo” ni PGMA/AFP ay si Lupita Aquino-Kashiwahara, na noon ay higit na nakilala para sa kanyang obra-maestrang Minsa’y Isang Gamu-gamo (na tungkol sa pananatili ng Base Militar ng US sa Pilipinas at maaalala sa pagpapasikat ng linyang “My brother is not a pig!” ng superstar na si Nora Aunor.)

Ngayon, si Lupita Aquino ay nagiging notoryus na lang sa kanyang bigong pagtatangka na i-workshop sa four basic emotions at hand gestures itong si PGMA. (Ebidensya: apparently crude motivation and direction para sa “I’m Sorry” statement for the “lapse in judgment” noong Hunyo 2005; at ang parang adik na pagka-perky sa lifting ng Proclamation 1017 noong unang linggo ng Marso 2006.)

Emergencia Poemas: Break Glass in Case of National Emergency, literary zine ng SIGAO-UP, Marso 2006

Isang iglap

Ang publikasyong iglap, gaya ng mga kapatid nitong dulang iglap at instant myural, ay pagpapatotoo sa papel ng sining sa mabilis na pagtugon sa maiinit na isyung panlipunan.

Bilang tradisyunal na pugad ng mga aktibista at "Iskolar ng Bayan,” inaasahan din ang mabilis na pagtutol ng Unibersidad ng Pilipinas sa panunumbalik ng batas militar, sa anyo ng "national emergency” na idineklara ng gobyerno ni Gloria Macapagal-Arroyo (GMA) sa kasagsagan ng paggunita sa 20 taon ng EDSA People Power I noong nakaraang buwan.

Magmula noong Hunyo ng nakaraang taon, nang sumabog ang kontrobersyang nagdidiin sa kanya sa pandaraya sa eleksyong 2004, ilang buwan nang binubuno ng gobyernong GMA ang kaliwa’t kanang batikos at panawagang magbitiw sa pwesto – hanggang sa rumurok, umano, sa tangkang kudeta kung saan ang mga pwersa mula sa Kaliwa at Kanan ang siya na ngayong lihim na nagsasabwatan upang marahas na ibagsak ang pamahalaan.

Ang Emergencia Poemas: Break Glass in Case of National Emergency na inilabas ng Students’ Initiative for Gloria Arroyo’s Ouster ng Unibersidad ng Pilipinas (SIGAO-UP) ay naipalaganap bago pa man ang dagling pagbawi sa idineklarang state of national emergency. Ngunit wika nga ng mga tumututol sa proklamasyong ito, ang pagiging mapagbantay ay hindi dapat matapos sa kunwang pagbawi na ito ni GMA. Kung gayon, lalo’t para sa mga naglabas ng koleksyon at sa awdyens nito, ang mga tula, dagli, o prosang tula na nakapaloob sa Emergencia Poemas ay nagkakaroon ng kahalagahan lagpas pa sa panahong sinasaklaw ng tema. Patuloy itong nagiging signipikante habang nananatiling usapin ang panggigipit, panunupil at ang mismong pananatili sa poder ng rehimeng Arroyo.

Katangi-tangi, wika nga ni Gelacio Guillermo, ang mabilis na pagtugon na tulad nito. Natatangi naman, kung tutuusin, ang bago, makabago, o umuusbong na wika at indayog ng panitikang protesta mula sa UP, kung pagbabatayan ang mga akda sa Emergencia Poemas. Sapagkat mula sa unibersidad, ipagpapalagay na sinasalamin lamang nito ang aktitud, panlasa at pagtangkilik sa panitikan ng tinatarget na awdyens ng koleksyon – ang buong komunidad ng UP, o ang mga tagasubaybay na nag-aantabay sa bawat ”makasaysayang” hakbang ng komunidad na ito.

Katangi-tangi ang makapag-ipon sa napakaikling panahon ng mga akda mula sa iba’t ibang awtor at magkaroon pa rin ng malawak na saklaw pagdating sa anyo at estilo, bagamat nababakuran ng isang napakapartikular na temang emergency. Kunsabagay, ang tema na mismo ang nagbigay ng elemento ng pagmamadali – kakagyatang may malinaw na layon, at hindi hilong pagkataranta. Sa "Ambulansya” ni Sylvia da Sylvia ay sinusuma ang ganitong katiyakan: Pumutok ang sunud-sunod na trahedya: / Stampede sa Ultra, landslide sa Leyte, / Nagpatawag ng ambulansya si Madame, / Pero hindi ang mga tao ang sinagip / kundi siyang nagkukumahog sa Malacanang.

Ang ganitong talas at kapayakan ay makikita rin sa mga tula nina Guiller Luna ("Xerox Republic”), Marijoe Monumento ("Iwas-Pusoy), Ricardo Cruzada Romero ("Talim ng Gunita”) at Jessie Sy-Mendoza ("Garapon Nation”). Sa mga ito, ang pananalinhaga ay hindi nawawala gaano man "kapalasak” o direkta ang pagtukoy sa paksa. Sa kapayakan ng "Pasismo Mismo!” ni Mark Angeles, ang pagiging simple ay nangangahulugan na madaling bigkasin at maunawaan ng awdyens, o di kaya ay itanghal o ipalaganap bukod sa pagkakalathala ng limbag-xerox ng publikasyong iglap. Ganito rin marahil ang layunin ng "Emergency Room” ni Mykel Francis Andrada, na humalaw ng anyo sa isang popular na kanta sa radyo upang lalong mapabilis ang popularisasyon at pagtangkilik sa pyesang ito.

Mabilis ding magtawid ng mensahe ang mga dagli o prosang tula nina nina Cecilia la Luz, Darren dela Torre, at Sylvia la Sylvia ("Vandal”). Sa akda ni Ana Morayta ("Ang Paraiso ni Gloria”), ang pantastikong sitwasyon at alusyon ay naging malinaw at karaniwang gaya ng kabaliwan at kabalintunaan ng panunungkulan ng rehimeng Arroyo. Sa mga nabanggit nang akda, malinaw rin, sa isang punto, ang pagsisikap na mag-ambag ng "taktikal” na pagtugon sa isang namumuo, kundiman sumusulong na rebolusyong pangkultura. Taktikal, sapagkat ang mga akda ay naglalayong makatulong sa pagpapakilos para sa isang partikular o kagyat na isyu gaya ng state of emergency, o sa pagpapatalsik sa rehimeng Arroyo. Ito ang kasagutan sa mapapait na tanong ni Lisa Ito sa “Questions from Autopsies” na pumapaksa sa sunud-sunod na pagpatay sa mga lider ng mga progresibong organisasyon, bago pa man ang deklarasyon ng state of emergency: Do they ever wonder why hundreds / of their spiraling shards fail / to stall the exodus of hearts, halt heads / from birthing revolts, silence / the tireless tongues?

Sapagkat ang pagtugon na ito, gaano man kaliit o kalaki, ay may naiaambag sa pangkalahatang pagkamulat ng sambayanan, at kung gayon ay may naiaambag din sa mas malawakang pagbabago ng lipunan. Ang pagtugon na ito, kung gayon, ay nangangahulugan na kailangan ng ibayong sinop – sa porma at nilalaman -- lalo na para sa mga may-akdang may malinaw na layunin na makatulong sa pagmumulat at pagpapakilos ng kanyang mga mambabasa o awdyens.

Nagangahulugan ito ng ibayong pagpapalaganap sa lahat ng posibleng daluyan gaya ng limbag-xerox at internet, at lalo na ang mga aktwal na pagtatanghal sa mga pulong-masa o pulong-pag-aaral, talakayan, room-to-room, house-to-house, at mobilisasyon kaharap ang masang kabataan, estudyante o taga-komunidad na nais pukawin at pakilusin. Dito, ang popularisasyon ng mga pyesa ay tungkulin di lamang ng mga may-akda, kundi maging ng iba pang aktibistang pangkultura na maaaring magpalaganap ng mga katangi-tanging akda.

Ang ganitong pamamaraan din ang magtitiyak na magiging buhay ang panunuri, di lamang sa anyo ng mga rebyung gaya nito, kundi sa hanay ng mga manunulat, mga aktibista, mga grupo at pang-masang organisasyon, at lalong higit mula sa masa o awdyens na siyang nais patungkulan at pakilusin ng mga akda. Nililinang ng ganitong praktika ang kahusayan at responsibilidad ng mga mulat na may-akda, ang malapit nilang ugnayan sa mga aktibistang nagpapalaganap at masang tumatangkilik sa kanilang mga akda, at ang lagi’t laging pagsisiyasat at pag-angkop sa mga kongkretong pangangailangan at interes ng masang mambabasa o awdyens.

Sa ganito rin makikita ang kongkretong resulta ng malikhaing propaganda, gaya ng paglalabas ng koleksyong Emergencia Poemas. Ibig sabihin, hindi maitatanggi na ang sining ay bahagi rin ng propaganda, sa loob man o labas ng kilusang masa, reaksyunaryong gobyerno, art circles, o rebolusyonaryong kilusan. Ang sining ay propaganda, ngunit lahat – kung atin lamang papansinin -- ay naghahangad ng kasinupan na angkop sa layuning nais makamit at awdyens na nais patungkulan.

May angking sinop sa pagtula ang “Supling Tayong Nanahan sa Dilim” ni Enrico Torralba, bagamat ang sinop na ito ay nasa tunog ng mga salita at maaaring nawawala sa mensaheng nais nitong ipahiwatig. Ganito rin ang suliranin ng "Santelmo” ni Federico Maria Guerra. Gayunman, kung tutuusin, hindi naman talaga maituturing na "suliranin” ang ganitong "masinop” na estilo kung may tiyak na awdyens na tumatangkilik – at higit sa lahat ay napapakilos – ang ganitong uri ng pananalinhaga. Gayundin ang maaaring sabihin sa inobasyon ng "Fin de siecle Fascism” ni Jose Benjamin Cuevas at "02.24” ni Daisy Chained. Ang mga akda ay parehong may lengguwaheng madaling tangkilikin, syempre, ng mga pamilyar rito. "Kagigiliwan” din ang pagkasarkastikong tumutumbok pa rin sa paksang pinupuntirya ng koleksyon.

Sa isang iglap, makikita na ang panitikang protesta ay buhay na buhay. Hindi ito nagkukumahog at naghihingalo na gaya ng rehimen ni Gloria Macapagal-Arroyo.

Noon at Ngayon (aka Moral II), pelikula ni Marilou Diaz-Abaya, 2003

Ganito Kami Noon, Heto na Kami Ngayon

Noon at Ngayon
pelikula ni Marilou Diaz-Abaya
Star Cinema 2003

Sino pa kaya ang nakakaalala sa pelikulang Moral? Mga die-hard na tagapagtangkilik ng pelikulang Pilipino? Mga fans ni Ricky Lee? Mga kulturating tambay na nag-aabang ng film festival? Mga estudyante ng sinema? Mga kritiko?

Sino pa, bukod sa maliit na “kulto” ng mga napahanga at napamahal sa pelikulang Moral mismo? Maagang bahagi ng dekada ’80 ang tagpo ng Moral: naging magkakaibigan sa unibersidad ang apat na babae. “Pakawala” si Joey (Lorna Tolentino), maabisyong singer si Kathy (Gina Alajar), single mother si Sylvia (Sandy Andolong) at buntis-kaya- nagpakasal si Maritess (Anna Marin.). Nakakatuwa at nakakaantig ang mga kwento ng apat na babaeng ito. Ngunit higit dito, ipinakita ng pelikula ang mga pakikipagsapalaran ng kababaihan sa mga pamantayang “moral” ng lipunan. Simpleng pelikula ngunit masalimuot ang mga inilalatag na isyung peminista at pulitikal.

Kaya’t balita na mabibigyan ng bagong buhay ang pelikulang Moral sa isang sequel o part two. Tuntungan ng bagong pelikulang Noon at Ngayon ang buhay na iniwan nina Joey, Kathy, Sylvia, at Maritess. Ngunit kung maganda o masama ang balitang ito, magdadalawang-isip ang mapanuring tagahanga.

Noon

Bahagi ang Moral ng tinaguriang peministang trilohiya ni Marilou-Diaz Abaya, kasama ng ibang mahuhusay na pelikulang Karnal at Brutal. Sa mga pelikulang ito, masinsin at masining ang paglalantad, pagtalakay at pagkwestyon sa papel ng kababaihan sa lipunan.

Matapos ang humigit-kumulang 20 taon, magiging matunog muli ang pangalan ni Diaz-Abaya bilang direktor ng trilohiya ng “makikisig at magigiting” na pelikula: ang Jose Rizal, Muro-ami at Bagong Buwan. Lahat ito ay kinatampukan ng action star na si Cesar Montano, sa iba’t ibang papel bilang pambansang bayani, mapang-aping peskador, at mapayapang Muslim.

Lahat ay mga “seryosong pelikula.” Ibig lamang sabihin, kapansin-pansin ang kinis at kalidad sa lahat ng aspeto ng produksyon – ibang-iba sa mga pelikulang pormula o pito-pito na minadali at halos hindi na pinag-iisipan. Dahil sa antas ng teknolohiya, malaki ang pagbabago sa teknikal at artistikong bahagi ng dalawang trilohiya. Halimbawa, parehong “period film” ang Karnal at Jose Rizal. Pero kung ikukumpara ang disenyo ng produksyon, mas nakahihigit siyempre ang Jose Rizal sa epiko nitong proporsyon. Ginamitan ito ng digital imaging upang maging eksakto ang rekonstruksyon ng mga lumang gusali ng UST (kung saan nag-aral si Rizal) at iba pang tagpo.

Ngunit malaki rin ang naging pagbabago sa tono at “pananaw sa daigdig” ng direktor na si Diaz-Abaya. Mapapansin ito sa mga ideya at mensahe na ipinapahiwatig ng mga pelikula. Noon ay mapangahas at seryosong dagok ang inuunday ng mga pelikula sa kaayusan at sa lipunan, lalo na syempre sa usapin ng kababaihan. Ngayon ay malumanay at mapayapa. Wala na itong sinisisi sa pagdurusa o conflict ng mga tauhan ng kanyang pelikula. Karamihan ay pagpupugay na lamang sa indibidwal na kakayanan at galing ng mga bida. Noon ay nakaugat ang mga tauhan sa konteksto ng ginagalawan nilang lipunan. Ngayon ay lumulutang na ang mga tauhan sa ideyal, abstrakto at unibersal. Sa madaling salita, nahuhumaling na lamang sila sa pag-ibig o pag-asa, kagaya ng pormula ng iba pang karaniwang pelikula.

Ngayon

Ano ang lugar ng Noon at Ngayon sa mga trilohiyang ito? Wag nang pag-isipan.

Karamihan sa dayalogo at pangyayari sa Noon at Ngayon ay alusyon o halaw sa Moral. Naging matapat ang bagong pelikula sa naging karanasan ng mga lumang karakter (maliban sa ilang maliliit na detalye, gaya ng edad ni Levi). Gayunman, para sa manonood na nais lamang mag-enjoy sa pelikulang ito, mas mainam na huwag nang pansinin o pag-isipan ang mga alusyon. Mas mapapanatag ang inyong kalooban kung titingnan ito bilang hiwalay at walang kaugnayan sa orihinal.

Maaaring tama ang linyang “Lahat ng kalokohan ay nagawa na namin, wala na kayong magagawang bago,” na nabanggit ng bagong Kathy (Jean Garcia) sa Noon at Ngayon. Tinatalakay ng Noon at Ngayon ang homosekswalidad, ang pagiging single mother, at iba pang usapin na maaaring hindi pa rin katanggap-tanggap sa lipunan hanggang ngayon – ngunit natalakay na rin ng Moral noon. Ang malaking kaibhan na lamang ay ang “pagpatol” ni Joey (Dina Bonnevie) sa ampon ni Maritess (Cherry Pie Picache) na si Levi (Jericho Rosales). Halos pantastiko ang rebelasyon na si Levi ay tunay palang anak ni Gerry, ang NPA na “true love” ni Joey sa Moral – ang tanging lalaki na minahal, ngunit hindi “pumatol” sa pakawalang si Joey.

Sa ganito, halos buhaghag ang kwento. Nakakaaliw lang sa mga tampok na pangyayari dahil mahusay ang pagganap ng mga artista gaya ni Aiza Marquez (sa papel ng “kikay” na anak ni Kathy) o ni Paolo Contis (sa papel ng baklang anak ni Maritess). May mga pangyayari na walang paliwanag at walang katuturan, gaya ng pagsabog na dahilan ng pagkaka-ospital ng mga mahal sa buhay ni Sylvia (Eula Valdez) – ang baklang ex-husband na si Robert (Noni Buencamino) at ang kanilang anak na si Bobby (Marvin Agustin). Ang karakter naman ng naghihingalong si Maggie (Laurice Guillen), ang ina ni Joey at isang “sentral” na tauhan na iniikutan ng buhay ng lahat ng iba pa, ay parang naging “tagapagsalita” na lamang ni Diaz-Abaya. Maaaring simbolo lamang sa pagbitiw ni Abaya sa vanidosang daigdig at pagyakap sa pagkakuntento at kapayapaan. Ngunit sa maraming pagkakataon, tila si Abaya mismo ang nagtatalumpati sa mga linyang binibitiwan ni Maggie.

Kinakatawan ng Noon at Ngayon ang isang buong proseso na lubhang napakapersonal para kay Diaz-Abaya. Tinatalakay nito ang ipokrisya, ngunit tila may “mas malalim” at ispiritwal na resolusyon para sa usaping ito at sa iba pang problema sa lipunan. Hindi mawari kung nag-mature ang pananaw o naging paurong.

Ngunit kung ikukumpara sa ibang pelikula sa ngayon, naiiba ang Noon at Ngayon. Maaari nating sabihin na sana ay marami pang pelikula na tulad nito sa ngayon – kakaiba sa negosyong pelikula at inilalakong kaisipang basura. Nakakapanatag ng loob na malaman na may iba pang nag-aalala para sa kapakanan ng bagong henerasyon at kinabukasan. Anuman ang ibig sabihin noon.

Salinlahi at iba pang kwento, ni Ditan Dimase, 2006

Patikim

Salinlahi at iba pang kwento
ni Ditan Dimase
Inilathala sa seryeng Anahaw ng Palimbagang Kuliglig, 2006

Gaya ng ilang henerasyon ng mga batang manunulat, naging pangarap din ni Ditan Dimase na malathala ang kanyang mga kwento sa magasing Liwayway. Wika nga ng ilan – kapag nalathala ka na sa Liwayway, isa ka nang “tunay na manunulat.”

Nakapaglathala man sa Liwayway, sa paglipas ng panahon ang pangarap ni Dimase na maging manunulat ay naungusan na ng kanyang mithiin para sa isang bagong mundo. Mahilig pa rin siyang magsulat. Sa gitna ng iba’t iba at kakaibang karanasan at gawain bilang isang rebolusyonaryo ay nakapagsulat at nakapag-ipon si Dimase ng napakaraming akda. Ilan sa mga ito ay nalathala na rin sa ilalim ng iba’t ibang sagisag-panulat at nom de guerre sa mga andergrawnd na publikasyon gaya ng Ulos ng Artista at Manunulat ng Sambayanan (ARMAS-NDF).

Kung kaya patikim pa lamang ang anim na dagli mula sa seryeng Anahaw ng Palimbagang Kuliglig – ang Salinlahi at iba pang kwento – sa maituturing na “body of work” ni Ditan Dimase. Sa anim na dagli na ito, ay dagli ring matutunghayan ang lawak ng saklaw sa paksa at imahe na maasahan di lamang sa mga akda ni Dimase, kundi sa rebolusyonaryong panitikan lalo na’t mula sa mga sonang gerilya ng Bagong Hukbong Bayan (BHB o NPA) sa kanayunan.

Sa mahabang panahon, ang rebolusyonaryong kilusan ang natatangi o katangi-tanging daluyan para sa paglikha at epektibong popularisasyon ng dagli, isang anyo ng katha (fiction) na tinatawag ding maikling-maikling kwento (short short story). Dahil mas maikli at mas madaling basahin kaysa sa karaniwang maikling kwento, ang dagli ay isang anyo ng malikhaing panulat na naging mabisa para sa mabilis na pagpapalaganap ng mga karanasan, ideya at aral sa loob at labas ng rebolusyonaryong kilusan. Bukod sa pagtulong sa konsolidasyon ng mga rebolusyonaryong pwersa, naging paksa rin ng pag-aaral ng panitikan sa akademya, halimbawa, ang mga koleksyong Kabanbanuagan ni Kris Montañez at Kung Saan Ako Pupunta ni Zelda Soriano, na kapwa naglaman ng mga dagli. Ang tatas, talas at sinsin ng mga dagli nina Montañez at Soriano ay maaasahan din sa Salinlahi, at maaring higit pa.

Dalawang henerasyon ng karahasan ang inilarawan sa dagling “Salinlahi” na siyang nagbitbit ng pangalan ng buong koleksyon. Ang simpleng kwento ng pag-iibigan sa “YS” (o youth sector, kung tawagin nga ng mga aktibista) ay may wakas na kung sa mga kurso sa panitikan, ay karaniwang inihahambing sa karakteristik na twist ng mga maikling kwento ni O. Henry. Gayunman, makapanindig-balahibo ang hilakbot ng twist na ito, na naglalantad sa malalim na sugat na iniiwan ng abusong militar sa mga biktima nito, at ang pagkamuhi at paghulagpos ng mga inaasahang “tagapagmana” sa mersenaryong tradisyon ng hukbong sandatahan ng estado.

Ang pagpipinta ng isang tiyak na larawan ng kaaway ay lalo pang pinatingkad ni Dimase sa “Ambisyon.” Ang kwento ng engkwentro sa pagitan ng AFP at NPA, na hindi mahugisan ng maiikling report sa dyaryo, radyo o telebisyon ay lalo pang nabigyan ng buhay sa matingkad na kontrast sa pagitan ng karakter ng mga Pulang mandirigma at ng pasistang militar.

Makikita sa unang dalawang kwento ang pangangahas na talakayin ang mga paksang “di-karaniwan,” lalo na sa ordinaryong mambabasa ng kwento sa Pilipino. Ngunit dahil kinatha sa loob ng rebolusyonaryong kilusan, maaaring ang mga “di-karaniwang” paksang ito na nagpapakita ng matalas na pagkakaiba ng kaaway (AFP o militar) sa kasama (comrade) ang siya nang karaniwan o malaganap sa kilusan, o di kaya’y wala nang pinuhunan pang kapangahasan. Sa gayon, maaaring payak, mahinahon o magaan ang pagsasalaysay sa mga dagling “Hindi Kriminal ang Anak Ko,” “Ang Manggagamot” at “Silang Anak ng Magsasaka.” Ngunit kung susuriin, kinakailangang mas maingat – at kung gayon ay mas mahirap at mapangahas – ang maglahad ng mga kwentong pumapaksa sa mga kontradiksyon sa hanay ng NPA o kilusan; at ng masa.

Magaan ang pagtalakay nito sa mala-anekdotang “Ang Manggagamot.” Sa kwento ay organisado na ang masa – ibig sabihin, sila’y aktibo na rin sa rebolusyon at sumusuporta sa NPA. Ngunit ipinapakita rito na bagamat sila’y organisado, nariyan pa rin ang maingat na pagbasag sa mga nakagawiang kultura at atrasadong paniniwala ng masa, o ang patuloy na paghubog ng syentipikong kaisipan sa hanay ng mga kadre at aktibistang sangkot sa rebolusyon. Hindi lantad ang ganitong tunggalian (conflict) para sa mga mambabasang hindi malay sa mga prinsipyo at pananaw-sa-daigdig ng kilusan, kung kaya para sa kanila maaaring isa lamang itong kwento na kapupulutan ng bagong aral. Para sa mga rebolusyonaryong pwersa, ang namumuong tensyon sa pagitan ng isang Pulang mandirigma na si Ka Ayong at ng “manggagamot” na si Ka Nora ay naresolba dahil na rin sa malapit at magiliw na relasyon ng Hukbo at ng masa.

Mas mabigat naman ang lumulukob na tensyon sa “Hindi Kriminal ang Anak Ko,” na may maselang paksa tungkol sa proseso ng imbestigasyon ng NPA, pagpapatupad ng rebolusyonaryong hustisya, at mga patakaran o pamantayan sa pagpapasampa sa hukbong bayan. Halos kinakaladkad sa bigat ang palitang-kuro sa pagitan ng yunit ng NPA, at ni Inang Trining, ina ng kabataang si Rico na nasasangkot sa kaso ng pagpatay ngunit matagal nang gustong sumapi sa NPA. Sukat ipadama ang tensyon na ito sa mabusising pagsasalarawan ng maliliit na kilos ng bawat tauhan habang nag-uusap: (Bigla ang ginawang paghigit ni Inang Trining sa isa sa ginislang yantok. Nagdugo ang kanyang palad. Patuloy sa pagkayas ng yantok si Ka Ilyong. Ang kasamahan na kanina ay nagdodrowing sa lupa ay naghuhukay-hukay na ngayon sa lupa.) Sa wakas nito, ang paghagulgol lamang – sa kasiyahan o ginhawa – ang tanging paraan upang itiwalag ang tensyon na bumalot kay Inang Trining.

Mabusising detalye o pagsasalarawan din ang siyang naging kapangyarihan ng “Silang Anak ng Magsasaka” upang epektibong ipakita ang ubod ng kwento. Dito, ang tunggalian sa pagitan ng militar at NPA ay pambihirang pumaling upang ilahad ang pakikitungo ng NPA sa masa na nasa panig ng kaaway. Ang “niruruker na paa” ng kabataang magsasaka ang siyang naging simbolo ng makataong prinsipyo ng kilusan (o pagtalima sa mga patakaran sa pakikidigma at international humanitarian law), at ng rebolusyonaryong linyang makauri na kumikilala sa mga magsasaka bilang pinakamalaki at maaasahang pwersa ng rebolusyon.

Naiiba sa koleksyong ito ang kwentong “Casiguran” sapagkat wala sa kontemporaryong tagpo, bagkus ay may pakiwari pa nga ng isang makabagong alamat. Bagamat ipinuwesto sa panahon ng mga Espanyol at pumapaksa sa pakikibaka ng mga Bikolano laban sa kolonyalismo, ang mga aral sa pakikidigma – sa taktika, istratehiya at kaisipang Mao Zedong – ay inilangkap sa lokal na talinhaga at kinathang mga eksena at sitwasyon.

Ang realistiko at halos testimonyal na naratibo ng mga karanasan at aral mula sa rebolusyonaryong pakikibaka ang naging karaniwan sa mga dagli nina Montañez, Soriano at ng iba pang manunulat na nasangkot sa kilusan gaya nina Jun Cruz Reyes at Levy Balgos dela Cruz. Nagkakahalintulad ang kanilang husay sa matalas na paglalantad at pagpapaigting sa tunggalian ng mga uri, karakterisasyon at pagtatanghal sa masa bilang tunay na bayani at tagapaglikha ng kasaysayan, habang gumagamit ng mga inobasyon gaya ng katatawanan, mga lokal na anyo ng panitikan, o masinsin at masining na paglalarawan. Sa mga akda ni Ditan Dimase ay masasabing buhay at lalo pang naging dinamiko ang mga pagsisikap upang maging balanse sa porma at nilalaman ang rebolusyonaryong panitikan. Ang mga tula at kwento ay naisusulat at tuluy-tuloy na napapaunlad ni Dimase, sapagkat patuloy rin siyang nasasangkot at kumikilos para sa rebolusyon.

Masasabi rin na napakarami pang mga kwento mula sa rebolusyon, lalung-lalo na sa kanayunan, ang naghihintay lamang na maisalaysay at maibahagi upang magbigay ng inspirasyon at aral hinggil sa digmang bayan na nagaganap at yumayanig sa buong kapuluan. Ang mga kwento ni Ditan Dimase ay patikim lamang ng mga akdang nagawa na, at gayundin ng napakarami pang mga akda na malilikha sa patuloy na pagsulong ng rebolusyong pangkultura.

Rosas ng Digma, album ng MusikangBayan, 2001

Nahuling Pagsusuri

Hindi maikakaila na ang awit ang anyo ng sining na pinakapopular at pinakamadaling ipopularisa sa masa.

Ayon sa pagsasalarawan ng PAKSA ”Sa isang bansang mabulas ang tradisyon ng pagbigkas (pagkat ang karamiha’y di makasulat ni makabasa) ito (awit) ang pinakamabilis sa pagpapalaganap ng mga rebolusyonaryong adhikain. Ang awit ang una at nangungunang anyo (ng sining) sa pagsusulong ng rebolusyong pangkultura. Ang nilalaman nito ay madaling mapasanib sa umaawit o nakikinig...”

Kung kaya hindi kataka-taka ang pagkakaroon ng napakaraming awitin na iniluwal ng rebolusyonaryong pakikibaka. Marami nang maituturing ang mga awiting naisadokumento sa pamamagitan ng mga proyektong album sa kaset at CD mula sa iba’t ibang rehiyon ng bansa. Ngunit hindi pa natin natitiyak kung gaano pa karami ang mga awitin na nananatili o naipapalaganap lamang sa pamamagitan ng alaala ng mga kasama at masa sa iba’t ibang sonang gerilya sa kanayunan.

Ayon pa sa PAKSA,”Ang awit ay nagpapahiwatig ng marubdob na damdamin at likas na indayog... Maigting sa awit ang pagsasanib ng mensahe at tugtugin kaya ang epektong sikolohikal ay higit pang nakapagpapasidhi sa pagiging militante ng nakikinig o umaawit... Ang awit ay may ritmo o indayog na may malaking naitutulong sa pagpapaalab ng damdamin at sa gayon ay nakapagpapakilos…”

Ito rin ang layunin ng MusikangBayan sa paglalabas nito ng album na may pamagat na Rosas ng Digma: Mga Awit ng Pag-ibig at Pakikibaka noong 2001. Sa sariling salita ng mga manlilikha: “ang mga titik at tunog na naiiwan sa isipan ng nakikinig (ay) nag-aanyayang magsuri at kumilos.”

Ang pagpapakilos sa pamamagitan ng pagpapaalab ng damdamin ang layunin ng Rosas, at sinasabing higit pa: ”Maituturing ang Rosas... bilang isa sa mga produkto ng mga pag-unlad... sa iba’t ibang larangan ng pagkilos. Sa porma ng isang album, nangahas talakayin sa himig at musika ang usapin hinggil sa pag-ibig at pakikipagrelasyon na nakabatay sa makauring paninindigan.” Kung gayon, ipinagpapalagay na layunin din ng mga manlilikha ang makatulong sa paglilinaw ng wastong pampulitikang linya o paninindigan partikular sa pag-ibig at pakikipagrelasyon, sa diwa ng Ikalawang Dakilang Kilusang Pagwawasto.

Gayunman, kailangan nating isaalang-alang ang epekto ng mga awiting ito sa masa. Lalong higit na kailangang kilatisin ang epekto nito sa mga aktibista, kadre at mandirigma, sapagkat sila ang pangunahing isinasalarawan at pinatutungkulan ng mga awit.

Ang karamihan sa mga awit sa Rosas ng Digma ay nakatamasa ng isang antas ng pagtangkilik sa masa at mga kasama bago ito tinipon sa isang album noong 2001. Naisulat ang mga ito sa ikalawang hati ng dekada ’90, at naipalaganap sa sektor ng kabataan, at iba pang teritoryo kung saan naitalaga o naging malapit ang mga kompositor.

Bilang hiwa-hiwalay na mga kanta, masasabing nagsilbi ang ilan rito sa epektibong paglalahad at paglalarawan ng pinapaksa. Isang mahusay na halimbawa ang awiting ”Duyan ng Digma.” Sa payak nitong himig at titik ay naipahiwatig nito na laging may kondisyon para sa pagyabong ng pag-ibig na nakabatay sa nagkakaisang mithiin (makauring paninindigan) at pagkilos. Naging malugod ang pagtanggap dito sapagkat napakakaraniwan ng paksa at napakapamilyar ng himig. Gaya ng katangian ng karaniwang awit, maaari o madali itong iangkop ninuman sa sarili o indibidwal na karanasan.

Dahil sa pagiging karaniwan o pamilyar ay may kongkretong panganib na sinusuong ang mga awit, lalo na kung ilalagay ang mga ito sa mas malawak na konteksto. Ang paksang pag-ibig ang siya naman talagang pangunahing tema na ginagamit ng naghaharing-uri upang langisan ang dominanteng industriya ng musika, at linlangin ang masa. Sa ganito tunay na ”nangangahas” ang mga awitin sa pagguhit ng linya sa pagitan ng pyudal/burgis at ng proletaryadong pag-iibigan. Sa pagitan ng eskapismo at pagkalango, na siyang epekto ng mga dominanteng awit ng pag-ibig; at ng pagpapatatag ng proletaryadong relasyon para sa tuluy-tuloy na pagkilos, na inaasahang maging epekto ng mga awit sa Rosas ng Digma.

Ang antas ng pagtangkilik ng masa at mga kasama ay nangangahulugan ba na nagtatagumpay ang mga awit sa Rosas ng Digma sa pagguhit ng linyang ito? Gayundin, sapat ba itong batayan upang ilagay sa isang koleksyon ang mga awit para sa mas malawak na pagpapalaganap?

Sa pagbabalik-tanaw, masasabi nating hindi. Pinakamatibay na batayan para rito ang taliwas na epekto ng Rosas, bilang koleksyon ng mga awit, sa mga kadre, aktibista at mandirigma. Tampok dito ang pagtaas ng bilang ng mga kasamang nanamlay sa pagkilos (”lie low” ) at nag-AWOL dahil sa pakikipagrelasyon. Maituturing na signipikante ang bilang ng mga kasamang ito, sapat upang tahasang itigil ang pagpapalaganap ng Rosas sa ilang rehiyon.

Siyempre ay hindi ”maisisisi” nang buong-buo sa Rosas ang penomenon na ito. Marami pang ibang salik, gaya ng kongkretong kalagayan sa mga rehiyong ito, at konsolidasyon sa mga rebolusyonaryong pwersa sa pamamagitan ng edukasyon. Magkagayunman, hindi nawawala sa Rosas ng Digma ang responsibilidad bilang isang koleksyon ng mga awit na nakatamasa ng malawak na pagpapalaganap at pagtangkilik.

Paano nga ba tinatangkilik ng mga kasama ang isang album? Ang mga kasama ay laging ”sabik na sabik” dahil sa kasalatan ng mga materyal na gaya nito, relatibo sa pagbaha ng mga awitin sa burgis na masmidya. Ang isang album ay karaniwang napapatugtog nang buo sa tuwing may pagtitipon, aktibidad o okasyon. Ito’y pinakikinggan nang buo (at paulit-ulit!) sa libreng oras ng mga kasamang may kaset o radyo – lalung-lalo na ng Hukbo. Sa ganito, ang isang album na ”naiisyu” sa isang kasama ay halos nakakabisado. Lalo pang lumalawak ang pagpapalaganap nito kung ito’y inaawit o itinatanghal ng Hukbo sa iba’t ibang lugar at pagkakataon sa loob ng eryang saklaw.

Tumitingkad ang responsibilidad ng manlilikha sapagkat napakadaling sabayan ng mga himig na gaya ng karaniwang ”love song,” o di kaya ng tradisyunal na kundiman sa ilang awit sa Rosas. Sa ganito, masasabing may antas ng kasinupan na naabot ang mga manlilikha sa pagrerekord ng mga awitin. Pinahusay ang mga areglo at gumamit ng iba pang mga instrumento gaya ng byulin at plawta labas sa karaniwang saliw ng gitara na nakakayanan ng payak at ”low-budget” na rekording ng rebolusyonaryong kilusan sa nakaraan (at hanggang sa kasalukuyan lalo na para sa mga kasama sa kanayunan).

Dahil sa napakaepektibong midyum, inaasahang mapapabilis ng isang album ang pagpapatining ng mga ideya at pagpapasidhi ng militansya bilang pagtugon o suporta sa mga kampanyang inilulunsad ng Partido o rebolusyonaryong kilusan. Isang kongkretong halimbawa, ang pagiging napapanahon at epektibo ng album na Dakilang Hamon na inilabas ng Armas-Timog Katagalugan sa kasagsagan ng Ikalawang Dakilang Kilusang Pagwawasto.

Anong kampanya ng kilusan ang tinugunan ng Rosas ng Digma? Sa panahon ba ng paglalabas nito ay may kagyat na pangangailangan upang malawakang ilinaw ang ating pananaw at paninindigan partikular sa pag-ibig at pakikipagrelasyon?

Gaano man kahusay ang awit o kadalisay ang layunin ng manlilikha, mananatiling taliwas ang epekto ng isang awit kung nagtataglay ito ng mga maling ideya. Kaya’t sa kabila -- o bunsod -- ng kasinupan sa anyo ng sining, ang tanong ay kung matalas -- o wasto nga ba – ang pampulitikang linya na dala-dala ng mga awit sa Rosas ng Digma?

Halimbawa, ang pangungulilang nabibigyang-diin sa malumbay at mariing koro ng ”Sana” ay tiyak na may sikolohikal na epekto sa tagapakinig. (Sana sa tuwina kapiling kita / Sa paglikha ng mga awit ng paglaya / Sana laging kasama kita.../ Sana sa tuwina kapiling kita...) Ang damdaming napapaigting ay hindi maaasahang makapagpapatatag sa mga magkarelasyong nagkakalayo dahil sa gawain. Ihanay pa sa iba pang mga awit ng pag-ibig, ay lalo lamang nakapagpapatamlay, at nagpapasidhi lamang sa pangungulila.

Pinakatampok na awit ang ”Rosas ng Digma” at ang katambal nitong awit na may pamagat na ”Ang Tugon.” Bilang awit na nagdadala ng buong koleksyon, aasahan na ito ang pinakamatalas. Kahit sukdulang ipaliwanag – sa masining na pamamaraan, syempre – ang mga konsepto ng class love at sex love, kung kinakailangan ito sa layuning ilinaw at ipalaganap ang ating mga pananaw at paninindigan sa pakikipagrelasyon.

Ngunit sa pamagat pa lamang ay nakaamba na ang panganib.Totoong pamilyar sa masa ang pagsasalarawan sa babae bilang rosas o bulaklak, ngunit ano ang ideolohikal na implikasyon nito? Sinisikap nitong tanggalin ang mga pyudal na konotasyon sa paggamit ng imahe (Tinik mo’y sagisag ng tapang at giting / Sa laranga’y kislap ng bituin) subalit mapaglunggati ang ganitong proyekto. Mas madalas kaysa sa hindi ay pyudal na relasyon ang mahihinuha, lalo na sa mismong koro (Ako’y nangangarap na ika’y makasama / taglay ang pangakong iingatan kita). Maaaring ”macho” ang tanggap dito ng kababaihan. Bukod dito ay maaari ring ”iba” ang interpretasyon dito ng kalalakihan, lalo na ang mababa pa ang kamulatan. Ang ”pagsasama at pag-iingat” ay maaaring paglayo sa ”marahas” na pinagsibulan (digma o pakikibaka), na sa aktwal ay karaniwang kahinaan ng mga kasamang nananamlay sa pagkilos upang itaguyod ang pagpapamilya.

Masaklap kung ang ganitong pyudal na kaisipan ang siya mismong naging panghalina ng awit, o dahilan kung bakit madali itong tinangkilik ng masa at maging ng mga kasama. Pumapasa nga ba sa rebolusyonaryong romantisismo ang linyang ”ang ganda mong nahubog sa piling ng masa / hinding-hindi kukupas / hindi malalanta” o simpleng pahaging lamang ng ideyalistang pananaw? Huwag nang banggitin pa ang pagpapalawig ng ganitong konsepto sa ”Ang Tugon,” kung saan ang lalaki ay inihalintulad na sa paru-paro.

Nababahiran nito ang pagbasa o panunuri sa iba pang mga awit, gaya na lamang sa awit na ”Iisa.” Bagamat isinasalarawan nito ang pag-iisang dibdib sa loob ng rebolusyonaryong kilusan, may pakiwari itong pyudal dahil sa paggamit ng punto de bista ng lalaki. Dahil sa pinagsama-sama ang mga awit sa iisang koleksyon, naging paulit-ulit at halos kabagot-bagot na ang pagtalakay sa paksa. Gayunman, totoong hindi mababagot o magsasawa ang masang tagapakinig sa ganito. Sa halip, talagang maasahan ang mainit at marubdob pagtangkilik. Mapanganib ito, sapagkat sa isang banda, ang ganitong hilig ng masa sa mga awit ng pag-ibig ay maaaring bunga ng pyudal na tradisyon o ng pagkokondisyon ng burgis na masmidya.

Sa pangkalahatan, nagtatagumpay ang koleksyon sa paglalarawan o pagpapahayag ng damdamin ng mga indibidwal na kompositor, ngunit hindi sa layunin nitong ”isalarawan ang lugar ng pag-ibig sa gitna ng pakikibaka.” Sa pagtalakay ng pulos pag-ibig, nawawalan ng puwang para sa mas kongkretong pagsasalarawan ng pakikibaka. Kung susuriin, hindi naging masama ang epekto ng ilan sa mga awit sa inisyal nitong pagpapalaganap. Sa gayon maaaring hindi rin naging masama kung ito’y naipalaganap sa ibang pamamaraan. Halimbawa, bilang isa o ilang awit ng pag-ibig sa loob ng koleksyon ng iba’t ibang rebolusyonaryong awitin – at hindi bilang koleksyon ng mga awit ng pag-ibig lamang. Sa ganito, maisasakonteksto ng tagapakinig ang pinagmulan ng mga awiting ito at ang sinasabing ”lugar ng pag-ibig sa gitna ng pakikibaka.”

Kailangang paglimian ng mga manlilikha kung ano nga ba ang naging konsiderasyon sa ”pangangahas” sa ganitong klaseng proyekto. Naging primarya nga ba ang kapakanan ng masa? O dahil sa tinamasang pagtangkilik sa inisyal na pagpapalaganap ng mga awit, ay mas nauna ang hangaring ”(ipa)laganap (ang mga awit) sa kanilang orihinal na bersyon ayon sa intensyon at konsepto ng mga kompositor” ? Hindi sapat bilang batayan ng malawakang pagpapalaganap ang ganitong ”pagtataas ng pamantayan,” sabihin pang inisyatiba naman ito ng MusikangBayan. Isang bagay ang pagrerekord ng isang ”demo tape” o koleksyon ng mga awit ng pag-ibig. Ito’y mabuti sa pagpapayabong ng inisyatiba sa hanay ng mga kasama. Ngunit mas malaking responsibilidad ang dapat tanganan sa sistematiko at malawakang pagpapalaganap ng koleksyong gaya ng Rosas ng Digma.

Mas malaki pa ang pakinabang ng masa at ng rebolusyonaryong kilusan sa antas ng kasinupan na naabot ng MusikangBayan sa larangan ng rekording. Lalo na kung pauunlarin ang praktika ng kritisismo at pakikipagtulungan sa pagitan nila at ng iba pang rebolusyonaryong pwersa. Mas mainam kung sila’y mabibigyan ng kakayanan na suriin at punahin ang mga sariling likhang-awit at ang pamamaraan ng pagpapalaganap sa mga ito. Pinakamahalaga ang paghingi ng puna at mungkahi mula sa masa. Ang walang-sawang pagsisiyasat sa aktwal na epekto nito sa kanila ang batayan ng mga pagsisikap upang paunlarin ang ating mga likhang-sining.

Ultraelectromagneticjam, tribute album sa Eraserheads, 2006

QUO VADIS, ERASERHEADS? HEHEHE!

Ultraelectromagneticjam
Tribute album sa Eraserheads
BMG Pilipinas, 2006

Siguro’y lumundag nang ilang tibok, at saka kumaripas ang kaba sa puso ni Marcus nang una niyang marinig ang pasakalye ng "Ligaya” mula sa sabog na ispiker ng sinasakyan niyang dyip. Ang taon ay 1993. Sikat na sikat noon si Bon Jovi.

Tuwang-tuwa si Marcus. Bente uno anyos lang siya noon, at siya ang tumugtog ng gitara sa kanta. Ganundin siguro ang pananabik ng mga kabanda niya, at ng marami pang ibang nakarinig sa kanta. Maraming pang iba ang nakarinig – lalo na sa mga eskwelahan, sa mga umpukan ng magkakabarkadang naghiraman ng nabiling kaset teyp, nag-aral ng kords sa gitara at bumili ng mga songhits.

Marami pang iba ang nakarinig. Makakasalubong kasi sa mga kanta ang karaniwang kakulitan ng kanilang buhay bilang nagbibinata o binata, nagdadalaga o dalaga. Sila na bago at matapos pumasok sa eskwela ay nakatutok sa telebisyon, at pamilyar sa tinutukoy ng banda na pambihirang trumpo ng kanilang paboritong bayaning robot. Noong 1993, ang pinoproblema nila ay taghiyawat, ang masungit nilang titser, ang mga pangarap ng mga magulang nila para sa kanila, at siyempre, pera – pang-alawans, panigarilyo o pambili ng deodorant. Nakalimutan nila nang saglit ang pagtutok sa basketbol at showbiz, at lahat ng atensyon ay naibaling sa bandang ang pangalan ay Eraserheads.

Parang multo na lang ang alaala ng mga panahong iyon, gayong mahigit sampung taon pa lang naman ang nakaraan. Hindi pa rin naman napakatagal mula nang maghiwa-hiwalay ang Eraserheads. Sa katunayan, sa nakaraang limang taon ay aktibo pa sila sa kanya-kanyang proyekto at banda gaya ng Cambio, Mongols, Kamonkamon, Sandwich at ngayon ay Pupil ni Ely Buendia. Pero walang duda, walang ni isa man sa mga bandang ito ang nakapantay sa kapatukan ng mga kanta at impluwensya sa napakalawak na bilang ng mga tagasubaybay -- o fans – ng Eraserheads.

Ngayon, naghahalinhinan sa radyo ang mga lumang awit ng Eraserheads, at ang mga bagong bersyon nito mula sa mga banda at mang-aawit na kasali sa album na ultraelectromagneticjam. May kapanapanabik pa ba sa pag-alingawngaw ng bungisngis ni Kitchie Nadal sa linyang ”Ilang ahit pa ba ang aahitin?” habang nagkakandarapa ka papunta sa trabaho mula sa istasyon ng MRT?

Siguro. Siguro, kahit kaunti. Maaaring ireserba ang pananabik para sa bagong henerasyon ng mga tagapakinig na kung ilang taon ding binuro sa monotono ng komersyal na remix (halimbawa, mula sa ”Dayang-dayang” hanggang ”Crazy Frog”). Nahahagip ng mga awit ang bago at mas malawak na awdyens sa pamamagitan ng bagong interpretasyon, halimbawa sa mahusay na bersyong R&B ng ”With A Smile” mula sa Southborder, o sa ”malinis na pop” na pagkakaawit ng ”Huwag Mo Nang Itanong” ng MYMP, o ”Overdrive” ni Barbie Almalbis.

Sa pakikinig ng bagong album na ito, magniningning din ang mga mata ng mga nagdalaga’t nagbinata kasabay ng pag-inog ng musika ng Eraserheads – siguro sa dami ng mga naaalala. Naging disente ang ”krudong reggae” ng unang bersyon ng ”Maling Akala” na ginawan ng Brownman Revival ng halos plakadong interpretasyon. Dahil si Rico J. Puno ang umawit ng ”Ang Huling El Bimbo” – lalo pang lumalayo ang panahong iniuurong sa pagsesentimyento.

Hindi naman paiiwan ang mga kanta tungkol sa pagkalango, na pambihirang ”pinili” ng mga banda kahit hindi gaanong sumikat ang mga ito bilang single. Ang una ay ang ”Spoliarium” ng Imago, isang hilo -- kung hindi man bangag -- na alusyon sa sikat na painting ni Juan Luna (iyong may mga patay na gladiator na hinihila mula sa arena.) Kinakaladkad ng Imago ang tagapakinig sa paglikha ng ganitong hilong paningin sa ”walang katuturang kadaldalan” sa bumabagal, umiikot na musika ng isang lasing. Sa ”Alkohol” inilapat ng Radioactive Sago Project ang kanilang estilo ng kinulapol na jazz at bargas na pagtula.

Kaya naman, kung pagsisintemyento lang ang tema ng pakikinig sa album na ito, siguradong hindi maiiwasan ng ilan ang magngitngit lalo na sa interpretasyon ng mga bagong banda.

Halimbawa, masyadong maarte ang "Alapaap” ng 6cyclemind. May hindi nasasapol ang banda sa "rebelde” ngunit mapaglarong tema ng awit, tuloy ang bersyon ay lumalabas na hungkag at nakakaasiwa. Ganundin ang pakiwari sa minsan-dramatiko-minsan-hindi na boses ni Paolo Santos sa "Magasin.” May pagkakapareho ito sa estilo ng Cueshe sa "Hard to Believe” na para bang basta na lang pinasadahan ang kanta sa sariling pormulang pinasikat nila. Naunawaan naman kaya nila ang ibig-sabihin ng mga kanta?

May katulad pero naiibang pakiwari naman ang ilang kanta, na tila nag-aastang "mas dakila pa” sa Eraserheads dahil masinop nga, pero maburloloy ang interpretasyon. Hindi naman siguro masama, at pwedeng mahusay pa nga ang ganito para sa iba. Halimbawa nito ang "Tikman” ng Sugarfree, na bandang tiyak na naiimpluwensyahan ng Eraserheads sa kanilang musika. Sa bersyon naman ng "Huwag Kang Matakot,” para bang gusto pang daigin ng bandang Orange and Lemons ang Beatles.

Samantala, mukha namang mas krudo pa ang interpretasyon ng Spongecola sa krudong produksyon ng unang album ng Eraserheads na naglaman ng hit na "Pare Ko.” Bigung-bigo ang banda sa pagtatangkang lagyan ng kunwang "fireworks” ang tempo at interpretasyon ng isang napakasimpleng kanta na tungkol lang naman sa isang napakakaraniwang karanasan ng, oo, pagkabigo. Gayundin ang kabiguan ni Isha sa kanyang proyekto sa "Torpedo,” na hindi mahagip ng hinagap kung bakit pa nga ba pinagtangkaan pa.

Kung ganito rin lang ay mas mabuti pang makinig sa atungal at hiyaw na bersyon ng mga kantang ito mula sa mga umpukan ng magkakabarkada sa kanto. Kahit ang saliw ay basag na gitara, mas sigurado pa na nauunawaan at nararamdaman ng mga ”mang-aawit” na ito ang mga damdamin at ideya ng mga naunang simpleng kanta ng Eraserheads, dahil katulad o malapit sa kanilang buhay ang mga paksa at tono. Sa ganitong konteksto, talagang kalapastanganan na gawing "finale” (at sa estilong "We are the World” pa man din!) ang kantang "Para sa Masa.”

Dito, hindi na usapin kung mahusay ang interpretasyon o bagong bersyon, dahil wala naman talagang katarungan ang pagkakasulat ng Eraserheads sa kantang ito mismo. Sinalamin lang ng "Para sa Masa” ang mababang pananaw ng banda sa sariling awdyens o masang tumangkilik sa kanila sa loob ng mahabang panahon -- na para bang sila ay hindi nagmula sa katulad na "kakornihan” o "mababaw na kaligayahan sa buhay.”

Sa kantang ito ay inilarawan ang masa ayon lang sa mababa at makitid na hubog na kinondisyon ng masmidya (”Mahilig sa love song at drama... fans ni Sharon Cuneta”). Gayong kung tutuusin, ang Eraserheads ay naging ”mas mataas” lamang dahil sila ay naging mas ”sopistikado” – mula sa mga simpleng karanasang kanto, lumawig ang mga paksa, imahe at tunog ng banda tungo sa mga kabaliwan ng industriya ng musika at karanasang rockstar. May astang ”rebelde” at ”hindi nagpapakahon,” pero sa suma-total, ang ganitong ”artistikong” estilo, pananaw at pamumuhay ay kasing-baba rin ng palasak na artipisyal na kulturang masa na inilalako ng masmidya – dahil, sabihin na nating pareho lang namang komerysalisado at eskapista, kung tutuusin.

Pwedeng hindi naman malay ang banda sa ganitong implikasyon. Sobra nga kaya na asahan sa Eraserheads ang pagkakaroon ng sensitibidad na gaya ng kay John Lennon, para makapagsulat ng isang kantang gaya ng "Power to the People” sa halip na isang "Para sa Masa?” Wala rin namang duda sa husay at pag-unlad ng Eraserheads mula sa manipis at low-budget na rekording o kaya mula sa mga taon ng wala sa tono at wala sa tyempong tugtugan. Nahasa nila ang husay na ito dahil matagal silang tinangkilik o sinuportahan ng masa. Kaya talagang nakakalungkot ang sabihin nila na ang masa ay ”pinilit na iahon, pero ayaw namang sumama” -- sa hindi naman mawari kung saang landas na kinahantungan na ngayon ng Eraserheads. Kung ikokober pa ng iba’t ibang banda bilang isang kanta na nagpaparangal at para bang kumakatawan sa buong career ng Eraserheads, hindi lang ito nakakalungkot, kundi nakakainsulto.

Kaya naman para bang pinupuntirya rin ng Eraserheads ang sarili – na isang magandang bagay -- lalo na sa kantang ”Superproxy 2k6” ni Francism (at Ely Buendia) dahil sa pagkahumaling sa "artipisyal na aliw” na dala ng midya, lalo na sa mga bagong daluyan nito sa teknolohiya. Bukod sa makabuluhan, mahusay din ang bago at makabagong bersyong ”2k6” ng ”Superproxy.” Mula sa "Ligaya,” isinasalarawan nito kung gaano na kalayo ang saklaw ng paksa at interes ng Eraserheads sa paglipas ng panahon.

Siguro, ang multo ng nakaraang sampung taon at mahigit ang gustong ”parangalan” ng ultraelectromagneticjam dahil, sabi nga, hindi pa naman patay ang mga miyembro ng Eraserheads. Matapos ang kung ilang pagtambay sa mga konsyerto, libu-libong yosi at kwatro kantos, pagkabaliw ng mga kaibigan, pagdating at paglaki ng mga anak, at mga pagbabago sa teknolohiya na hindi na masundan – tuloy pa rin ang pagrurok, paghupa, pagrurok ng eksena.

Laging may bagong kanta at bagong tagapakinig. Pero ipinapaalala lang nito kung gaano kalawak at kasugid ang awdyens para sa mga kantang gaya ng sa Eraserheads. Ang mga kantang ito ay naging "dakila” at "makapangyarihan” dahil sa nakakahawang tono at mga simpleng karanasang kanto na isinalarawan. Pinapatunayan lang ng album na hanggang ngayon ay nananatiling alternatibo ang mga kantang ito sa karaniwang pormula (gaya na lang ng pagiging "iyakin” ng marami sa mga bagong banda sa kasalukuyan, kasama na ang ilan sa tumugtog sa ultra...jam), karaniwang love song, o karaniwang buhos ng mga awit mula sa Kanluran.

Para sa masusugid na tagasubaybay ng eksena, lumulundag pa rin ang tibok ng puso, at laging may kumakaripas na pananabik para sa mga bago at makabuluhang kanta – kahit ang dating puting kamiseta at pudpod na Chuck Taylor ay napalitan na ng kwelyong asul at pangharabas na de-goma, o kahit pa ng sapatos na balat at kurbata. Ni hindi pa nakakaabot sa edad-kwarenta sina Ely, Buddy, Marcus at Raymund, pero gaya ng mga tagapakinig nila noon, ipinapaalala lang ng album na ito na may panahon pa kahit sila rin ay tumatanda na.

24/7 Walang Panahon: The 2004-2005 Philippine Collegian Anthology

Kung hindi ngayon, kailan?

24/7 Walang Panahon: The 2004-2005 Philippine Collegian Anthology

Ang bawat sandali ay panahon ng pagpapasya at “walang panahon para sa pananahimik.” Hindi kataka-takang mabasa ang pahayag na ito mula sa mga pahina ng Philippine Collegian, ang prestihiyoso-notoryus (?) na opisyal na pahayagan ng mga estudyante sa Unibersidad ng Pilipinas (UP) sa Diliman. Para sa patuloy na sumusubaybay sa buhay-aktibismo sa loob ng nasabing unibersidad, ang pahayag na ito ay mababasa ngayong taon sa antohohiyang 24/7 Walang Panahon, ang literary folio ng Collegian na inilunsad nito lamang nakaraang Mayo 10.

Hindi rin kataka-taka na lumipas ang limang taon bago muling makapaglabas ng antolohiyang pampanitikan ang Collegian. Gayundin ang nangyari noong 1995, nang muling maglathala ng folio, ang F1 (sa pamamatnugot nina Ericson Acosta at Michael Ac-ac), pagkatapos ng walong taon. Ang naging “tradisyon” yata ng ilang patnugot ng Collegian ay pagsasawalambahala sa paglalabas ng literary folio. Napakabilis nga ng panahon, at tila wala namang umalma o nanghinayang para sa publikasyong nagsimula bilang isang “College Folio” noong taong 1910!

Kaya naman sineguro ng patnugutan ng 24/7 sa pangunguna nina Carlos M. Piocos III at Jayson DP. Fajarda na siksik sa nilalaman ang kasalukuyang antolohiya. Naisakatuparan ito gayong ang mga kontribusyon mula sa mga manunulat ay binakuran ng isang tema: ang sinasabing 24/7 -- o dalawampu’t apat na oras sa isang araw, pitong araw sa isang linggo na pagkatali ng tao sa panahon at pitik ng relo.

Naglaan ng isang hiwalay na seksyon ang antolohiya para sa mga litrato, ang Sipat na pamagat ng regular na espasyo ng litrato sa Collegian. (Huling bahagi ng dekada ’80 o maagang dekada ’90, nang ilathala ng Collegian ang Sipat, isang buong libro na koleksyon ng mga litrato.) Masasabing mahusay na rin ang ganitong pagsisikap, bagamat hindi kasing-sinsin ng mga munting granahe na nagpapaandar sa orasan ang pagtutugma ng bawat akda upang tupdin ang kredo ng antolohiya. Mainam ang kabuuan ng 24/7 para sa pagpapasigla ng paglikha at pagtangkilik sa makabuluhang panitikan.

Sasambulat sa simula ang isang pagtatangka sa ars poetica, ang “Poetry-de-Luxe” ni Mark Angeles: sa poetics, you let your subjects mutate / pormalismong tumutulo sa isang plangganang pormalin… Para sa mga sinikal, maaaring isa na naman itong musmos kung hindi man bigong pangangarap upang pantayan o higitan sa isang halaw ang tulang “Sa Poetry” ng pinagpipitaganan (at ngayo’y Pambansang Alagad ng Sining) na si Rolando Tinio. Pero tila walang pakialam roon ang persona ng “de Luxe,” at sa huli ay may babala pa nga sa mga musmos na nagtatangkang maging manunulat, o di kaya’y sa mga nagugurang na sa pagiging sikat: ’Pag political power ay naagaw ng Neps, / sa kangkungan kayo pupulutin./

Palalawigin ni Edel Garcellano ang ganitong “gerang pang-ideolohiya sa sining at panitikan” sa “Extra Memo” isang sanaysay na nalathala sa Collegian noon pang taong 2002. Samantala, ang mga sanaysay nina Neferti Xina Tadiar, at E. San Juan ay hamon para sa kilusang pangkultura at feministang pag-aaral sa harap ng “gera laban sa terorismo” ng imperyalismong Estados Unidos. Muling ipinalaganap ang mga papel-talumpati ng dalawang huling awtor na bagamat napapanahon ay maaaring hindi na naipatatampok sa ibang mga dyornal o publikasyon.

Hindi mawawala ang mga “eksenang Peyups (UP)” na inilalarawan sa ilang mga likha, gaya ng paglalango ng tulang “Sarah’s”ni Princess Marasigan, o ang sinubaybayang komik-istrip na “Leni Bedspacer” ni Kenikenken na nalathala sa mga pahina ng Collegian. Nakakikilabot naman ang pamilyaridad sa UP na inilalahad ni U.Z. Eliserio sa kwentong “Failure to Punctuate.”

Ngunit dahil na rin sa tema ay mas kapansin-pansin ang pangingibabaw ng pagtalakay sa oras batay sa isyu ng paggawa (labor). Matutunghayan ito maging sa komiks na “Ang Makina” ni Ivan Reverente na matatagpuan sa pagitan ng mga kwento at tula. Mapapansin din na may mga lebel ng pang-unawa at pakikisangkot na sinasalamin ang ilang akda. Nariyan ang walang-humpay at walang-puntirya na paghahambing ng tao sa makina. Nariyan ang paglalarawan sa alyenasyon ng manggagawa o di kaya’y ang paglalantad ng mga makauring kontradiksyon sa isang lipunang “konsumerista.” Ngunit dahil sa mga akdang ito ay mapapansin ang pagsisikap ng ilang awtor na mag-isip, at sa gayon ay magsulat sa isip-manggagawa, o sabihin nang sa proletaryadong pananaw sa daigdig.

Simple ngunit patung-patong ang inilalahad na kontradiksyon sa dagli na may pamagat na “Mall Tour” ni Katrina G. Valdez. Ang bida, na isang saleslady sa SM, ay nananabik makapanood sa mall tour ng iniidolong si Regine Velasquez. Sa huli, siya’y mapupuno at “sasabog” (…kaninong hiyaw ang lumunod sa mga birit ni Regine…) dahil sa nadaramang alyenasyon sa lugar ng trabaho. Ang dispatsadora na nakakulong sa isang mall na tila kahon ay nakakahon din sa konsumeristang kultura.

Ang opus na “Walang Pahinga” ni Reagan Maiquez, ay tila may intensyon na pumanig sa anakpawis ngunit tila nalilito rin sa sarili at nagtatanong: Sino ang tunay na maylikha?/ Sino ang tunay na makapangyarihan?/ Inihahambing ang tao sa makina at ito ang tumatampok na tunggalian. Ipinapahiwatig na ang bawat sandali ng paggalaw ay rebolusyon o pag-ungos ng pagbabago ngunit gawa ng ano, laban sa ano at para kanino?

Ang ganitong kondisyon sa paggawa ay mas payak at epektibong isinalarawan ni Randy Evangelista sa kanyang tulang “Awtomatik.” Ipinipinta ng tula ang ilang sandali sa isang pangkaraniwang umaga sa buhay ng isang manggagawa. Mahusay ang simpleng paglalahad ng tunggalian na hindi lang patungkol sa mga bagay gaya ng makina o pabrika, kundi mas pumupuntirya sa mga aparatong ginagamit ng taong may-kapangyarihan: Pagbaba ng Trabajo, lalakad ng bahagya / Kakatok sa pinto ng gate ng pabrika / Kaytaas ng gate, hindi makakapasok ang maysamang nasa / Di rin makalabas ang nais kumawala / Ang pabrikang ito’y kulungan yata/ Hindi binibitin ang mambabasa sa pagtatanong, bagkus iginuguhit ng personang manggagawa ang kanyang sariling tadhana: Tatambad sa isip ang kahapon lang ginawa/ Hahawak sa makina / Hahawakan ng makina / Hahawakan ang makina.

Nagtatagumpay din sa pagpipinta ng iba’t ibang imahe ng paggawa at pakikisangkot, ang mga tulang “Oda sa Langay-langayan” ni Soliman Agulto Santos at “Pag-uwi sa Madaling Araw” ni Hilda Nartea.

Tila sinadyang ilagay sa dulo ng koleksyon ang dalawang tulang “Pag-aaral sa Oras” ni Ting Remontado at “Ulat” ni Sonia Gerilya, gaya na lang ng mga anino at yapak ng mga Pulang mandirigma sa mga larawan ni Nino Rojo na nasa dulo ng seksyong Sipat ng 24/7. Sa tula ni Remontado, ang sinasabing 24/7 ay ang buong panahon o pultaym na pagkilos bilang isang NPA o mandirigma ng Bagong Hukbong Bayan.

At tila sinasabi nga ng mga nagkalat na armalayt sa disenyo ng aklat: kung hindi ngayon, kailan?

Lonely Table, eksibit ni Nunelucio Alvarado, 2005

PANGLAW AT KRISIS

Lonely Table
Eksibit ng mga peynting at drowing ni Nunelucio Alvarado
Penguin Café, Malate
Abril 15 – Mayo 15, 2005


Masisidhing iskema ng kulay. Solido’t maririing balangkas. Kakatwang mga anggulo. Abstrakto’t simbolikal na mga pigura ng tao na sukat nagiging totoo sa bisa ng panlipunang paksain at paninindigan ng mga ito. Klasikong Nunelucio Alvarado.

Sa “Lonely Table,” ang pinakahuling eksibit ng mga peynting (oil/acrylic) at drowing (pen & ink) ni Alvarado sa Penguin Cafe, Malate, tampok ang gayak at hugis ng panglaw. Kada pusong ligaw, isang lamesa’t isang kuwadro; kada damdaming ngimay, isang solitaryong debuhong animo’y binartolina (kundi ma’y inilagak sa ataul). Ibinibinbin ni Alvarado ang kanyang indibidwal na mga tauhan sa masugid niyang pagsipat sa masalimuot na katuturan ng pagkakatiwalag (alienation) ng tao.

Sa unang malas, tila ang “unibersal” na pangungulila ng indibidwalidad ang sinisiyasat at itinatanghal. Ano ang likas na ubod ng kalungkutan? Sa anong wagas na disenyo’t mahiwagang sumpa umiiral ang tao?

Gayunma’y matagal nang di musmos ang sining ni Alvarado, at para sa kanya, hindi na ito ang mga panukalang kagyat at lubhang mahalagang bunuin. Hindi sa nakaliliyong pamimilosopo sa matayog na kahulugan ng buhay lulumulutang ang mga kambas ng Ilonggong pintor. Bagkus, at sa huling pagsusuri, mariin pa ring nakaangkla ang mga ito sa materyal, panlipunan at maka-uring mga usapin bilang salalayang mga salik ng personal na hinagpis.

Pansinin, halimbawa, ang sakada sa “When the Smoke is Going Down.” Bakit tila namanhid na sa pakikipag-usap sa sarili ang naninigarilyong manggagawang-bukid? Kayraming paliwanag ang nakakubli— marahil sa ulo, ilong at bibig ng sakadang nakabalot sa kamisetang pula; o kaya’y sa kanang mata niyang saklot ng lambong. Kayraming kadahilanang hindi isinasalarawan. Liban na lamang, syempre pa, sa lantad na kadahilanang larawan nga ito ng isang manggagawang-bukid.

Hindi iwinawaksi sa ganitong pakahulugan, gayunman, ang mga saloobing sikolohikal at pasaning emosyonal ng indibidwal na sakada. Lamang, sa payak na ikonograpiyang ito, hindi kalabisan kung igigiit na ang kanyang samu’t saring saloobi’t pasani’y walang ibang iniinugan kundi ang kanya mismong pagiging dustang manggagawang-bukid, ang kanyang pagiging walang-ngalang representasyon ng uring anakpawis. Dito, nauupos ang sigarilyong tangan gaya ng isip na tulala sa upos na kabuhayan.

Samantala, may palasak na naratibong di maiiwasang mabuo kung itatambal ang “Gaaso-aso Nga Kape Kag Mainit Nga Monay” (Umaasong Kape At Mainit Na Monay) sa “Lutaw Sa Panagod” (Lutang sa Baha).

Sa unang larawan, may dalanging alay ang bagong-gising na manggagawa sa kape at tinapay. Para sa nagbabanat ng buto, ritwal ng pasasalamat ang almusal, gayong himala’t siya’y buhay pa at ngayo’y sapat na ang anumang sustansiyang nakahain upang kaladkarin ang sarili pabalik sa tarangkahan ng pinagtatrabahuhan.

Sa ikalawang tagpo, matapos ang kung ilang oras na pagkayod, alimura na ang sumbong ng obrero sa bote ng serbesa— kaltas sa sahod, kuwentada ng bayarin, banta ng tanggalan. Para sa sahurang alipin, sadyang nakapapasma sa ulirat ang gabi.

Kahalinhinan lamang, kung gayon, ng kape’t tinapay ang serbesa, gaya ng paikid na salimbayan ng nagbabawang pag-asa’t timitinding trahedya ng krisis.

At gaya ng inaasahan, walang ibang duduluhan ang ikid ng salaysay ni Alvarado kundi ang “Kapyot Sa Patalom” (Kapit Sa Patalim). Isang magsasaka, maringal sa balabal niyang asul at sa salakot na tila hinabing palay, ang nakaambang makihamok. Mistulang asero ang pulang bisig na batbat ng litid. Tikom ang bibig at kamaong mahigpit ang tangan sa pilak na punyal.

Masidhing imahe ito ng uri, walang duda; isang makutiltil na pagdaranas sa bingit ng kawalang-pag-asa sa isang banda, at ng katiyakan ng paglayang ipinapangako ng pagbabalikwas sa kabilang banda. At dito, tahasa’t ganap nang lumalabas sa diskurso ng pansumandaling panglaw ng indibidwal si Alvarado tungo sa radikal na pagdalumat sa kasaysayan at lipunan. Nagiging diyalektikal ang pagmumuni-muni, nagiging materyal ang dalangin. Nagiging pangkasaysayan ang temporal, nagiging panlipunan ang personal. Klasikong Alvarado.

Azucarera, mga tula ni Gelacio Guillermo, 2005

Pagbabalik sa Azucarera

Laganap ang bulung-bulungan
Tungkol sa diskontento ng mga manggagawa.
Kung anuman ang balak nilang gawin
Ay hindi pa alam, pero sila’y di matahimik.

- mula sa tulang “Laganap ang bulung-bulungan” ni Gelacio Guillermo

Hindi pa sapat ang lingguhang pagtataas ng presyo ng langis at nakaambang VAT. Kamakailan ay nagtaas naman ang presyo ng bigas. Gayundin, dalawang piso ang itinaas ng presyo ng isang kilo ng asukal. Ngunit ayon sa DTI, hindi langis kundi ang patuloy na di-pagkakaintindihan sa Hacienda Luisita ang dahilan. Waring ipinapaalala sa atin na hindi pa nga tapos ang laban ng mga welgista.

Masaya si Gelacio Guillermo nang pumutok ang balita ng welga sa Luisita noong huling bahagi ng nakaraang taon. Si Gelacio o “Tsong Gelas”, 65 taong gulang, ay madaling makita sa laylayan ng mga unibersidad, may pinupulutang diskusyon kasama ang kanyang naglipanang mga kapanalig at “pamangkin”. Ngunit sa mga unang gabi ng welga, agad siyang sumakay sa isang bus patungong Tarlac: amoy-serbesa, ayon sa estudyanteng nakasakay niya. Ang nakamalas sa kanya ang siya ring nagtanong:

“Saan kayo pupunta, Tsong Gelas?”

“Sa welga sa Hacienda Luisita.”

“Bakit pa ho, e gabing-gabi na?”

Sapagkat nito lamang nasaksihan ni Gelacio Guillermo ang ganitong klaseng militansya mula sa mga manggagawa at manggagawang-bukid ng Hacienda Luisita. Isang tula mula sa kanyang koleksyong Azucarera, ang “Dalaw,” ang madaling sasagi sa alaala: Tinitimpi namin ang sarili, kahit walang pagtitimpi. / Sa pagbagtas sa daang ito, nag-iisa, sa dilim,/ Anak akong dumadalaw na walang tuwa.

Paano ngayon ilalarawan ang pakiramdam ni Tsong Gelas sa kanyang dalaw sa piketlayn sa Luisita, sampung taon matapos ilimbag ang Azucarera? Si Guillermo, na mas kilala bilang makabayang makata, manunulat at kritiko ay ipinanganak at lumaki sa Barrio Obrero, Central Azucarera de Tarlac noong 1940.

Unang inilimbag ang kanyang librong Azucarera: Mga Tula sa Pilipino at Ingles noong 1994. Ang bagong koleksyon ay pagsaludo sa mga welgistang upisyal at kasapi ng CATLU at ULWU, mga unyon sa Luisita. Muling inilabas ni Guillermo ang Azucarera, sa limitadong bilang ng kopya sa tulong ng “limbag xerox,” at pagpapalaganap sa pamamagitan ng paglalako at mga kaibigan, nito lamang nakaraang buwan.

Walang bagong tula si Guillermo sa Azucarera 2005. Nilalaman nito ang labing-apat na tula sa Ingles na lahat ay may salin sa Pilipino. Ang bago rito ay ang pagkakasalin ng ilang tula sa Ilokano, Hiligaynon, Pranses, Dutch at German. Kabilang din sa koleksyon ang titik at pyesa ng martsang “Araw ng Manggagawa” na isinulat ni Guillermo at nilapatan ng musika ni Billy Guerrero noong 1978.

Ang mga tula sa Azucarera ay mga tula kung kailan ang welga ay mga “bulung-bulungan pa lamang.” Ang koleksyon ay madilim at halos malagim na paglalarawan ng paghihikahos, na lalong nagiging nakapangingilabot at makatotohanan sapagkat nagmumula sa husay at sinop ng isang makatang anak mismo ng Luisita. Ipinipinta ang ganitong pagkalugmok sa tulang “Azucarera”: Bagamat ang braso ng aming ama at kapatid…/Ang nagpapabago ng mga panahon / Ang nagbibigay-dangal sa pawis at dumi…/ Tinitiis ng kanilang mga asawa ang kabuntisang walang kulay, / Namamatay sa kahihiyan ang kanilang mga anak o tumatakas, / Sila mismo’y naghihintay ng pagtanda na naghihingalo.

Tumatangis ang tulang “Tatay,” Pinanday mo ang bakal /Hanggang naging sintigas ng bakal / Ang iyong mga kamay, / Ngunit para sa iyong palad, / Isang butil ng asukal. At sa “Pandisal”: Ito ang tinapay ng umaga. Gawa ito sa anong hikbi / Ng gutom, Pagtubog sa madilim na lungkot ng kape, / Nalulusaw ito para maging pagkain… Gayundin, ang kalagayan ng uring tinatadyakan at inaalipusta ay maingat na isinasalarawan ng mga tulang “Nasaan sa marusing na mukhang ito” at “Damit ng trabahador.”

Halos walang inilalarawang militansya ni pagtutol sa koleksyon, sa simpleng dahilan na sa mundo ng azucarera na nakagisnan ni Guillermo, ito ay halos wala. Halos, sapagkat laging naroon ang pang-aapi at pagsasamantala na laging nagluluwal ng kung anong pagbabanta. Ang mga tula ay naglalahad, ngunit naglalantad din ng relasyon sa pagitan ng abang mga trabahador at ng senyorito’t senyoritang asendero. Walang militanteng pagkilos, ngunit ito ay ibinabadya sa tema ng tulang “Laganap ang bulung-bulungan,” na may rurok sa makapangyarihang tulang “Kung kami’y magkakapit-bisig.”

Ang umaalimpuyong pang-uusig ng mga tula ay nagkaroon lamang ng katuparan matapos ang sampung taon. Ito’y nabigyan ng buhay at hugis sa ipinamalas na tapang at pagkakaisa ng mga welgista sa Luisita. At ang konteksto ng kasalukuyang nagaganap na welga sa Hacienda Luisita, ang siyang pinakabagong maihahandog ng koleksyong Azucarera ni Guillermo.

Noon, ang mga nakapagbasa ng Azucarera ay maaaring humanga lamang sa husay ng mga tula, sa pinagsamang talas at kinis ng pagtula sa dalawang lengguwahe (na maaaring hanggang sa ngayon ay si Guillermo lamang ang nakagagawa). Ang nakapagbasa ay maaaring namulat sa kalagayan ng isang hacienda, nagngalit at maaaring nagbuhos ng kaunting luha. Sa kasalukuyan, ang muling pagbabasa at pagbabalik sa Azucarera ay isang bago at naiibang karanasan. Ang kaunting luha ay maaaring maging hagulgol. Ngunit hagulgol dahil lamang sa kasiyahan, sa pagpupugay para sa mga tula ng pagdarahop at pighati na nakatagpo ng katuparan. Isang napapanahon at nararapat na pagsaludo para sa mga ama at kapatid na patuloy na nakikihamok para sa katarungan.

La Visa Loca, pelikula ni Mark Meily, 2005

Makabuluhang Tuwa

La Visa Loca
Tampok sina Robin Padilla, Johnny Delgado, Rufa Mae Quinto
Sa direksyon ni Mark Meily, para sa Unitel Pictures


Kahit pagtakas sa problema ay problema na rin.

Sa panahon ngayon, pirming napipilitan ang badyet sa piniratang pelikula kaysa sa tiket sa takilya. Kapag tinatamaan ng awa para naghihingalong industriya ng pelikulang Pilipino, pinipilit nating magpunta sa sinehan. Sakaling nakaya ng bulsa ang presyo ng malamig na erkon at aliw na hatid ng pagbukas ng telon, ipagdarasal pa natin na sana’y sulit na sulit ang ating ibinayad – na sana’y tunay na tuwa ang hatid ng pelikula, at hindi panghihinayang at dagdag na konsumisyon!

Kahit eksaktong pamasahe na lang ang matira sa ating pera ay lalakas ang loob nating panoorin sa sinehan ang La Visa Loca sapagkat ito’y Rated A ng Film Ratings Board. Ito ang ikalawang pelikula ng batang direktor na si Mark Meily (ang una niyang pelikula, ang Crying Ladies na kinatampukan nina Sharon Cuneta, Angel Aquino at Hilda Koronel ay Rated A din). Kahit pa hindi natin masyadong nauunawaan kung ano ba talaga ang ibig sabihin ng Rated A, lalo pang lalakas ang loob natin sapagkat tampok sa pelikula ang kinagigiliwang sina Robin Padilla at Rufa Mae Quinto. Isa pa ay naglakas-loob din ang megastar na si Sharon Cuneta upang pondohan at i-prodyus ang pelikulang ito.

At tunay na tuwa nga ba ang hatid ng La Visa Loca? Inilalako bilang comedy ang pelikula, ngunit ito nama’y hindi puro katatawanan. Walang jokes na lalabas sa mga linya ng Bad Banana na si Johnny Delgado (bagamat ang kanyang karakter ay mahilig magsabi ng mga salitang isinesensor tuwing tatawag sa paboritong programa sa radyo). Ang papel ni Rufa Mae Quinto bilang si Mara, isang sinisipong sirena sa peryahan, ay mas nakakaawa kaysa nakakatawa. Maaari ring madismaya ang mga umiidolo sa imahe ng Bad Boy na si Robin Padilla. Bagamat mahusay ang kanyang pagganap sa bagong papel bilang si Jess Huson, ang drayber na desperadong makarating sa Amerika, ang aksyon na mapapanood ng kanyang mga tagahanga ay isang Robin na nagpapabugbog at pinahihirapan.

Maaaring ikatuwa ang inobasyon na inihahandog ng pelikula. Tipikal lamang daw sa Pilipino ang mangarap na mangibang-bansa, ngunit hindi tipikal na maging leading lady ng ganitong karakter ang isang sirena. Karaniwan na rin sa atin ang makarinig ng mga mang-aawit ng pasyon tuwing Kwaresma, pero hindi karaniwan ang makita sila na biglang sumisingit at kumakanta sa bawat mahalagang eksena sa isang pelikula. Hindi naman kamangha-mangha ang papel na ginampanan ng koro na umawit sa pasyon ng buhay ni Jess Huson. Binubulabog nila ang naratibo ng pelikula upang bulabugin din ang pang-unawa natin sa realidad na inilalahad. Ngunit sa maraming pagkakataon, inaawit lamang nila ang literal o yaong natutunghayan na ng manonood. Ang kamangha-mangha lang ay ginampanan ito ng mga batikang gaya nina Noel Trinidad, Tessie Tomas, Isay Alvarez, at Robert Sena.

Sa ganitong hindi tipikal na pagkukwento ng mga pakikipagsapalaran ng isang Jess Huson, mapapansin ang interes ng direktor sa pagtatampok ng karaniwan ngunit kakaiba sa ating kultura. Naging batayan ng kabuuan ang iba’t ibang tradisyon at paniniwalang relihiyoso. Ngunit hindi lamang kabutihan ang umiinog sa ganitong tuntungan, sa halip ay tumatampok ang panggagantso, kabaliwan, kalaswaan, at desperasyon, na lahat ay pinilit lagpasan ng bidang si Jess upang makamit ang pangarap na visa patungong Amerika.

Inilalarawan din, sa kabilang banda, ang aktitud ng Amerika sa tipikal na Pilipinas o Pilipino: ang Amerika’y mapagsuspetsa na ito’y lolokohin, pagsasamantalahan o papasukin ng teroristang katutubo. Sa rurok ng sakripisyong sinuong ni Jess, pagpapantasyahan niya na ang mga dayuhan na ang gustung-gustong makapasok sa Pilipinas, at nasa kanya na ang kapangyarihan upang isa-isa silang biguin – kagaya na lang paulit-ulit na kabiguan na pinagdaanan niya.

Pinilit ng bida na hindi mamuhi sa kanyang kapaligiran, at lagi niyang ipinagtatanggol ang dangal upang makamit ang pangarap. Ngunit sa huli, malalaman niya na ang pangarap niya mismo -- ang paggawa ng kung anu-ano para lamang marating ang Amerika -- ang walang dangal. Hindi naman katatawanan ang ganitong tema, ngunit hindi mapipigil na matuwa o matawa sa ilang eksena. Bagamat madilim o malungkot na bagay ang ipinapakita sa isang katawa-tawang tagpo, tayo’y natatawa rin dahil katulad na pagkikipagsapalaran ang araw-araw nating binubuno. Para sa pagiging malikhain at mapagmasid, nais pa nating makapanood ng mas marami pang pelikula mula sa mga kabataang tulad ni Meily.

Ngunit ito nga ba’y naghahatid ng tunay na tuwa? Kung pagtakas sa problema ang dahilan sa panonood, maaaring hindi lubos ang galak dahil sa mga kabalintunaang ipinapaalala ng pelikula. Kabalintunaan din kung tutuusin ang pagtawanan ang ating mga problema. Bukod sa katatawanan, maaari ring ikatuwa na ang La Visa Loca ay isa sa iilang pelikulang Pilipino sa kasalukuyan na may tunay na kabuluhan. At para rito, maaari nating sabihin na kahit masakit sa bulsa ang pumasok sa sinehan, ang kalahati ng ating ibinayad ay nasulit sa sine, at ang kalahati naman ay para sa lamig ng ulo na dulot ng erkon.